Тарих жолдары:  ТОРЛАМБАЕВ Валерий Сауранович, зейнеткер, 90-шы жылдардың соңында АПК басқармасын басқарған

Мен Белая Церковь деген жерде дүниеге келдім, ол Киевтен 80 шақырым жерде, оңтүстік-батыста орналасқан қала. Бала кезімнен әкем сияқты ұшқыш болуды армандадым. Тіпті әскери училищеге де түскім келді, бірақ әкем оған қатты қарсы болды: ол апаттық дивизияда қызмет етті, соғыстан өтті, көптеген қорқынышты көрді. 1962 жылдың көктемінде әкем қызмет еткен полк Польшадан Қазақстанға көшірілді. Ұшқыштар ұшақтармен ұшып, ал офицерлердің отбасылары жылытқыштары бар вагондармен келді, бұл көктем мезгілі болатын. Осылай Біз Алма-Атаға да келдік, солай жүріп 1965 жылы № 41 мектепті де бітірдім.

Бастапқыда мен бәрібір ұшқыштар училищесіне түсуге тырыстым, бірақ денсаулығыма байланысты «жарамсыз» болып қалдым. Сол кезде мен осы арманыммен қоштасып, Алматы политехникалық институтына жүгіріп бардым, тіпті бұл не институт екенін білмей «геофизика» факультетіне түстім. Мен байқаудың қайда аз екенін сұрадым, маған сол кезде геофизикалық топты ұсынды. Сол үшін менің алғашқы білімім – «энергетика» болған жоқ.

Институтты бітіргеннен кейін өз мамандығым бойынша бір жарым жыл жұмыс істедім. Ол кезде мен үйленген едім, қызым болды, далалық өмір мені біраз қинап жіберді. Нәтижесінде мен мамандығымды ауыстыру туралы шешім қабылдап, 1972 жылы энергетикаға ауыстым – Алма-Аты 1-ЖЭО Отын-көлік цехы цех бастығының орынбасары болып жұмыс істедім.

Ол кезде станцияда ардагерлер көп болатын. Менің тәлімгерім ретінде жолдас Щеткин Иван Николаевич болды. Ол шебер болып жұмыс істеді, білімі бар болғаны 10 сынып болатын. Бірақ ол ЖЭО-да өмір бойы жұмыс істегендіктен станциядағы баршаға қызметкерлерге үлкен беделді тұлға болатын. Есімде, ол кезде «Щеткин жетегі» деген сөз тіркесі болатын. Ол дегеніміз – электрмен басқарылатын ысырмалар электр қуатын жоғалтқанда, екі адам кілтпен үлкен ысырмаларды бұруға мәжбүр болатын жағдай. Осы жағдай «Щеткиннің жетегі» деп аталатын.

1-ЖЭО және бірнеше қазандықтар жылумен жабдықтаудың жалғыз көздері болды. Менің ойымша, ол кезде қалаға шамамен 50% жылуды 1-ЖЭО беретін. Бірақ сол кезде орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйесі жақсы дамыған болатын. Ол кезде қалада жылына 25 км-ден – диаметрі 500, 600, 800 мм магистральдық желілер салынып отырғаны есімде және 1-ЖЭО-ның қала алдындағы жауапкершілігі өте маңызды болды.

Алматыны жылумен қамтамасыз етуге өте мұқият қаралды. Біз 70/150º кесте бойынша жұмыс істедік, яғни, 70ºС – минималды температура, ол зарарсыздандырылған, өйткені мұндай температурада микробтар өмір сүре алмайды. Сондықтан станциядан шыққан су батареялар үшін де, жылу желілері үшін де жетіп отырды. Біз әрқашан Жылу желілерімен жұмыс істедік, ал олар болса Гидрометпен жұмыс істеді, одан бөлек, олар нақты ауа райы болжамын алып отырды. Берілген болжамға сәйкес біз температураны көтеріп отырдық. Егер аяз алдын ала байқалса, онда жылыту үшін ыстық судың температурасын көтеріп отырдық: судың шығу кезіндегі ең жоғары температурасы – 150º болды.

70-жылдардың ортасында Кеңес Одағында станциялардың тоқтан ажыратылуы және үлкен қалалардың жылумен қамтамасыз етiлуiнiң жоғалуы орын алған өте елеулi апаттардың толқыны болды. Турбиналар істен шығып отырды. Сондықтан бізде турбиналық цехта турбиналарды реттеу жүйесі бойынша шебер-инженер лауазымы енгізілді. Статистика көрсеткендей, бұл апаттардың барлығы реттеу жүйесінің бұзылуынан туындаған. Мен турбиналық цехқа баруды сұрандым, себебі өз мамандығымда қызықты нәрсе болғанын қаладым. Сол кезде маған цехтағы турбина… өте әдемі болып көрінді. Бірақ, шын мәнінде, турбиналық цех – бұл ЖЭО негіздерінің негізі. Станцияның бүкіл экономикасы турбиналық цехта орналасқан: электр энергиясын, жылуды жіберу осы жерде жүргізіледі. Нәтижесінде – мені сол жерге ауыстырып жіберді.

Сол жылдары біз жүктемені жоғалтпау үшін әр киловатт үшін күресіп, онда тәулік бойы түнедік. Бір кездері 150 мм құбырдың төсемі тесіліп, су желдеткіш сиақты толтырылғаны есімде. Не істеу керек: егер су өшірілсе, онда турбина тұрып қалады. Ал турбина – 25 МВт электр жүктемесі, қосымша – жылу жүктемесінің жоғалуы. Сол кезде И.Н Щеткин бізге оны қозғалыс барысында ауыстыруды ұсынды. Идея бойынша: қысымды аздап түсіру, ысырманы ашу (бұрандаманы шешу) керек болды. Су ағып отырады, бірақ біз алдын ала ысырманы ашып, жаңа ысырманы қосып, оны басып үлгереміз. Біз солай істедік: ысырманы тартып алдық – су аға бастады, бір жаңа бұрандаманы салып, бұрай бастадық… Сол кезде мен саңылаулардың сәйкес келмейтінін қорқынышпен байқай бастадым. Бірақ бәрі мемлекеттік стандарт бойынша жасалған. Сонымен біз үш бұрандаманы да бұрап қойдық… Нәтижесінде, тесілген жері бітеліп, станция 25 МВт жүктемені түсірді. Бірақ бұл оқиға үшін бізге «сөгіс» жарияланған жоқ – себебі біз өзіміз қауіп-қатерге тап болдық…

Тағы да бір оқиға болған. Бұрын станцияның айналасында, ал кейін ашық таратқыш құрылғыны (АТҚ) кеңейткенде, Поганка өзені сол арқылы өтетін. Бәрі де уақытқа дейін қалыпты болды. Ал өзеннен алыс емес жерде көтергіш сорғы бөлмесі болатын. Онда қозғалтқыштары бар үлкен сорғылар болды. Жанында осы үлкен сорғыларды маймен жабдықтайтын шағын сорғылары орналасқан болатын. Және үлкен қауіп болды: егер жоғарылатқыш сорғышты су басса, маймен жабдықтау болмай, сорғы жұмысы тоқтап қалар еді.

Кенет, көктемде, ішке су кіре бастады. Біз оның қайдан келгенін түсінбедік. Себебін іздей бастадық, сөйтсек АТҚ құрылысы кезінде қағылған қадалық іргетастар құбырларды тескені анықталды. Қадалар құбырдың қимасын жауып тастаған, ал Поганка өзені бойынша қоқыс көп болғандықтан үлкен құбыр бұтақтармен бітеліп қалған болып шықты. Су құбырдан көтеріліп, барлық жаққа аға бастады. Сондықтан су басуды жою үшін  құбырды тазарту қажет болды, ал бұл міндет – турбиналық цехтың міндетіне кірді.

Сол жерде мен: «Мен, су аз жақтан кірейін. Сіздер мені су алып кетпес үшін арқанмен байлаңыздар, ал мен бұл бұтақтарды ақырын-ақырын сүйреп шығарамын» – деп айттым. Сонымен, мені арқанмен байлап қойды… Сол кезде кішкене қорқыныш та болды. Құбырдың диаметрі шамамен екі метр болатын, арқан ұстап қалар еді, бірақ дем алатын ауа болған жоқ… Дегенмен, ақырын-ақырын бұтақтардың бәрін алып шықтым, ал көп ұзамай сорғы бөлмесінің батуы да тоқтай бастады.

Қазақстан астанасының жалғыз жылу көзі ретінде 1-ЖЭО-ға қала басшылығы да, ел басшылығы да әрдайым ерекше назар аударған болатын. Бұл бізді үлкен жауапкершілік сезіміне итермеледі. Себебі біздің артымызда үлкен қаланың тұрғандығы сезініп отырды. Бұл әсіресе түрлі ТЖ кезінде байқалатын, себебі 70-жылдардың екінші жартысында өте күрделі жағдай орын алды. 30ºС аяз астында, турбиналық цехтағы аспаптар қолдың ұзындығында да көрінбей тұрды. Барлық жерде ылғал. Содан кейін жабдықтар істен шыға бастады. Жөндеушілердің өзіне жұмыс істеу өте қиын болды.

Ол кезде жылумен қамтамасыз етуге Энергетика министрлігі жауапты болатын. Осындай жағдайды ескере отырып, біздің алдымызға №7 және №8 су жылытатын екі қазандықтың құрылысын бастау міндеті қойылды. Және мұны… турбинашыларға тапсырды. Мен: «Турбинашыларға – қазандықтар не үшін?» деп қарсылығымды барынша білдірдім. Себебі турбинашылар қазаншылардан ерекшеленеді ғой. Оларда ең үлкен сомындар, ең ауыр құрал – кувалда, сонымен қатар дәл өлшемдері де бар. Бірақ, бізді ешкім тыңдаған да жоқ. Ақыр соңында, біз бұл міндетті жақсы орындап, 5 айдың ішінде екі су жылыту қазандығын орнатып тастадық.

Суытқыш тоғанмен де байланысты көптеген естеліктер де бар. Есімде, біз оны тазарту үшін сал салған болатынбыз, онымен біз су қоймасының үстінде жүзіп жүретінбіз, тіпті тыйым салынса да оның үстіне туды да орнатқанбыз…

Бірақ кеңес дәуірінде энергетикаға деген көзқарас өте жауапты болғанын және жабдық та, жабдықтау да, күтім де адал болғанын ерекше атап өткім келеді. Егер күрделі жөндеу жүргізілсе, онда бұл агрегаттың, жабдықтың жұмыс қабілеттілігін толық қалпына келтіруді білдіретін. Мысалы, қазандықта бәрі өзгеріп тұратын, ал, турбинаға жұмыс істеу сағаты және іске қосу мен тоқтату саны бойынша қызмет көрсетілетін. Оған қатаң есеп жүргізіліп отырды. Әрбiр турбинаның өзiнiң төлқұжаты бар болған, онда тұрақты жазбалар жүргiзiлетін.

Ол кезде, қазіргі «АлЭС» АҚ сияқты «Алма-Аты-Энерго»-да жөндеудің дұрыс жүйесі, қатаң алгоритмдері болған. Егер қызмет көрсету барлық құжаттар бойынша дұрыс жүргізілсе, онда жабдық, шартты түрде айтқанда, ғасырлар бойы жұмыс істей алады. Мысалы, турбинада жоғары қысымды цилиндрді ауыстыру уақыты келді делік. Оған алдын ала тапсырыс беріп, дайындап, уақытын таңдап, ауыстыру керек, сосын ол тағы да 300-400 мың сағат жұмыс істей береді. Сондай-ақ іргетас, металл конструкциясы, бағаналар және т.б. тексеріледі.

Әдетте, біз күрделі жөндеу туралы жұмыстарды ол басталғанға дейін екі жыл бұрын ойлай бастайтынбыз. Ақаулық ведомосы жасалып, металдың қалыңдығы, істен шығу саны, жұмыс істеу сағаттары және т.б. өлшенетіп тұратын. Біз өзгертуіміз керек деген құрылғыларды болжап, Энергетика министрлігіне өтінім беріп, әрбір позицияны қорғап жүрдік. Сатып алулар жөндеу кестелерімен үйлестіріліп жүрді, себебі оларды да біз алдын ала белгілеп отырдық. Менің ойымша, ол жүйе керемет болды, себебі халық сатып алынған құбырлардың, турбиналардың және басқа да ауыстырулардың санын мүлдем сезген жоқ.

«Алма-Аты-Энерго» жөндеу жұмыстары кезінде қалыпты жұмыс істеді. 1962 жылдың қарашасынан 1980 жылға дейін Батуров Тимофей Иванович басқарған Қазақ КСР Энергетика және электрлендіру министрлігінің жұмысы туралы да айтқым келеді. Алма-Атыда және Қазақстанда салынған, құрылған энергетикадағы көп нәрсе оның еңбегінің арқасында деп батыл айтуға болады. Ол менің қайын атам болды. Бірақ, одан маған энергетик ретінде ешқашан ешқандай жеңілдіктер болған жоқ.

Мынандай мысалды келтірейін. Бір күні қайын атамның туған күніне әйелім екеуміз оған жұмыс күнінен кейін құттықтап келдген болатынбыз. Бірақ ол есікті ашып былай дейді: «Сен мұнда не істеп жүрсің, сенің станцияң «нөлге» түсіп кетті». Таң қаларлығы, ол республика энергетикасында не болып жатқанын әрдайым білетін. Ал мен, ол кезде ұялы телефондар болмағандықтан және жолда жүргендіктен, станциядағы болып жатқан ТЖ туралы білмеген едім. Сондықтан үйіне кірмей, 1-ЖЭО-ға кері қайттым.

Станцияда жұмыс істейтін әрбір адамның өз учаскесі үшін жеке жауапкершілігі бар. Әсіресе – басшылар мен инженерлік қызметкерлерде. Ал мен сол кезде станция цехы бастығының орынбасары болдым. Мен ол жаққа кеткенде екі тәулікке тұрып қалатынмын.

Менің қайын атам сияқты адамдар біздің жүйемізде өте көп болды. Сол кезде Тимофей Иванович пен Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев бір жаста еді. Олар Шығыс Қазақстанда бірге жұмыс істеді, Тимофей Иванович қорғасын-мырыш және түсті металлургияның бас энергетигі болды. Ол, барлық энергетиктер сияқты, бірінші жұмыс сатысынан – қараушы машинисінен бастады. Оның ойынша, егер сен Гарвардты бітірсең де, осы жұмыста ең төменнен бастау керексің. Ал ол жерде көтерілсең бе, көтерілмесең бе – ол өзіңе байланысты.

70-80 жылдары салалық министрлік жөндеу жұмыстарына тапсырыс жасады. Энергетика министрлігінің Перспективалық даму басқармасында 12 адам болды және олар қолынан келгенше барлығына үлгеріп отырды. Олар бүкіл Қазақстан бойынша қандай электр станциясын қашан және қай жерге қоюды және т.б. жоспарлап отырған. Содан кейін бәрі үкімет деңгейіне шығарылатын. Бірақ жеткізушілерге қажеттілік туралы еске салу үшін зауыттарға іссапарларсыз бару мүмкін болған жоқ. Өйткені, қатаң жоспарлылыққа қарамастан, көп нәрсені алуға тура келіп отырды.

Менде мынадай жағдай болды. Мен Ирактағы жұмысқа іссапарға кететін болғанымда, 1-ЖЭО турбинасы ұшып кетті. Формулярлар бойынша қажетті қосалқы бөлшектер онда болмауы тиіс еді. Әңгіме салмағы 10 кг, турбинадағы жылдамдықты реттегіш те болды, бірақ ол еш жерде болған жоқ. Содан кейін мені Ленинград металл зауытына іссапарға жібереді. Сол уақытта олардың жұмысында Пәкістанға арналған турбиналары бар екендігі анықталды. Жүйе келесідей болды: турбинаны жинайды, бұрайды, содан кейін бөлшектеп шетелге жібереді. Бірақ ол жақын арада құрастырылуға бармауы керек еді. Маған оларды көндіру өте қиын болды, бірақ сол турбинаны жөнелту алдындағы уақыт қорын ескерсек, біздің турбинаға арналған жылдамдық реттегішті алуға мүмкіндік болды. Бұл жағдайды сол кездегі мүлде басқа әдет-ғұрыптар мен өзара көмек пен икемділік туралы айтуға болады. Сол кезде зауыттағы қызметкерлер маған Алма-Атаға көмектескендірі үшін мақтан тұтатындықтарын жеткізді.

Содан кейін мен Иракка ұшып кеттім. Сол елде үш жыл жұмыс істегеннен кейін, мен қайтадан өз станцияма, кеткен лауазымыма қайта оралдым. Көп ұзамай мені «Алматы-Энерго»-ға, партияның аудандық комитетіне шақырып, 1980 жылы іске қосылған 2-ЖЭО-ға Бас инженердің орынбасарына баруым керек деді. Станция басқа ЖЭО-ларға қарағанда өте күрделі болды. Оған қоса, ол тереңдетілген, бұл үлкен сейсмикалық және жуу топырағымен байланысты болды. Оны бекіту үшін, шартты түрде айтқанда, тереңдігі 12 м шұңқыр қазылып, іргетасы қаланды, осыған байланысты кейін пайдалану мәселелері де туындап отырды. «Қаласаң да, қаламасаң да осы» деген аудандық комитетте бір ғана сөз бар еді, болмаса – «партбилетті үстелге қойып кете беріңіз»…

Ол кезде 2-ЖЭО-да қалыптасқан ұжым болмады. Өйткені, мұнда қаланың басқа станцияларынан адамдарды қабылдауға тыйым салынған болатын, сол себепті бұрынғы Одақтың барлық жерінен адамдарды қабылдай бастадық. Эксплуатациялық мәселелер де көп болды, мысалы, бәрі бітелген күлдерді жою бойынша. Болмаса, кез келген жағдайларда құбырлар жарылып, «су тасқындары» басталып жатты. Сонымен қатар, жұмыс тоқтап қалатын кездер де көп болды, біресе қазандық, біресе турбина істен шығып тұрды. Ал жертөленің өзі маған қорқынышты болып көрінді – бұл станцияның тереңдігінің салдары.

Сол кезде 2-ЖЭО-ны пайдаланумен қатар станцияны дамыту міндеті бірінші қатарда тұрды. Ол кезде оның бір бөлігі жұмыс істеп, бір бөлігі салынып жатқан болатын. 5-ші және 6-шы турбиналарды салып, іске қосу керек еді. Бұл энергия жүйесіндегі 110 МВт қуаты бар алғашқы турбина болды. Ал 4-ші турбина – қысымға қарсы болды. 2-ЖЭО-да барлығы 8 қазандық, 6 турбина бар. 420 тонна қазандық, яғни бір жарым қазандық бір турбинаға жұмыс істейді және сол кезде жыл сайын турбина-қазандығы іске қосылып отыратын.

Сол кезде барлығына оңай болмады, меніңше, басшылардың әр буыны станцияның жұмысын жақсарту үшін өз қадамдарын жасады және қазір ол өте сенімді әрі таза болды. Мысалы, энергетика ҒЗИ-да ол кезде біз үшін күл ұстағышы жасалды, ол күлдің 99,8% -ын және қатты бөлшектерді ұстап тұрды. Біз 1-ші қазандыққа күл ұстағышты орната бастадық, бірақ құйынды құбырлар тез істен шығып, оған ерекше материал қажет болды. Біз әскери зауытта сенімді құбырларға тапсырыс бердік. Сосын украиндықтар пластмассаны ұсынды. Олардың кеңес заманында Днепропетровскіде атақты зауыты болған. Ол стратегиялық мақсаттағы зымырандарды шығарған және олардың ішіндегі ең танымалы SS-18 «Сатана».

Бізді бұл зауытқа көп уақыт бойы кіргізбей жүрді: сырт жағынан биік тас дуал, ал ішінен шекара сияқты – тікенекті сым және сақшылар жүреді. Олар бізге оларды 90-шы жылдардың басында жасаған болатын. Нәтижесінде 1-қазандықтың күл бойынша көрінетін шығарындылары, оның ішінде өте қауіпті – кадмий, ауыр металдар күрт азая бастады.

Өте символдық оқиғалар да болды. 1986 жылдың 8 ақпаны Қазақстан Коммунистік партиясының соңғы XVI съезі жабылған күні – «Алма-Ата-Энерго»-ның бүкіл жүйесі нөлге «түсті». Үйде жарық сөнген кезде мен аздап шиеленісіп, 15-20 минут күттім де, машинаға отырып жүре бастадым, сол кезде қала іші қараңғы болды. Станцияға кіріп келемін, ал онда бу ысылдап тұр, ештеңе де көрінбейді, қосатын шам да жоқ. Содан кейін оған да аздап үйрене бастадым, сөйтіп қарасам, қоректік сорғы «ұшып кеткен» екен. Мұның себебі желілерге байланысты болған екен, яғни Горький атындағы парктің 24-ші қосалқы станцияында тұйықталу болғаны анықталды. Сол кезде станциядағы автоматика әлі қосылмаған еді, сонда жұмыскер 5 секундқа жабдықты «өшіру керек пе, жоқ па» деп ойланып қалған болатын. Осы 5 секундтық ойлау уақыты станцияны нөлге «түсіріп», қалған нәрсенің бәрін өзімен бірге алып кеткен.

Осының бәрін қалпына келтіруге көп уақыт кетті. Біз барлық энергия жүйесімен бірге іске қосылдық, себебі ең алдымен желілерді қалпына келтіру қажет болды. Ал ол үшін басқа жүйелерден қуат алу уақыты үш тәулікке созылып кетті. Сол кезде электр энергиясы республиканың басқа энергетикалық жүйелерінен келді. Мұнда Қазақстан мен Орталық Азия елдерін біріктірген жүйесінің басты қағидаттарының бірі іске қосыла бастады. Бұл дегеніміз, яғни біздегі энергия жеткіліксіз болған жағдайда, көршіден энергияны алу мүмкіндігі.

Дегенмен, егер ТЖ одан да елеулі болса, онда көбінде немесе барлығында электр жүйесі нөлге «түсіп» қалар еді. Бірақ, сол кезде біз үшін басты мәселе тек электр қуаты ғана емес, сонымен қатар жылудың да жоғалуы болды, ал оны көршілерден ала алмайсың. Электр энергиясы еш жерде болмағандықтан, барлық жылу беру жүйесі тоқтап қалды, өйткені суық және ыстық су беретін сорғылар электр қуатымен қоректендірілген болатын.

… Содан кейін барлық белгілі проблемаларымен 1992 жыл да келді. Әртүрлі республикалардағы жеткізуші компаниялар арасындағы байланыспен қоса, ынтымақтастық толығымен дерлік тоқтатылды. Сол жылы мені «Алматы-Энерго» компаниясының бас инженері етіп тағайындады. Сол кезде энергия жүйесінің бас инженері лауазымы Энергетика министрлігінің номенклатурасы болатын. Олар мұны энергия жүйесінің директорына бас инженердің тәуелді болмауы үшін бекіткен. Сонымен қатар, бас инженердің өзі директордың айтқанын сөйлемеу үшін. Өйткені, директор бас инженерге қарағанда мүлдем басқаша ойлаған.

Алматы энергетикасының құрылымымен кезекпен ажырату жүйесі де басталды. Бұл 1993-94 жж., бізге газ беруді тоқтатқан кезде пайда болды. Бірақ әрбір трансформатор белгілі бір қуатты тұтынуға есептелгендіктен, олар ақырында өртене бастады. Бұл ретте бізде схема бойынша трансформаторларда ешқандай сақтандырғыштар болған жоқ , тіпті есептерде де, жобаларда да ондай болған жоқ. Сондықтан біз тұтынушыларды бір ауданда, содан кейін екінші ауданда және т.б. кем дегенде қандай да бір қуат болуы үшін бүкіл аудандармен жарықтан ажыратуды шештік. Бұл біздің барлық жабдықтарымыз істен шықпауы үшін қажетті шара болды.

Бельгиялықтар Алматының энергия кешеніне 1996 жылдың тамызында келді. «Трактебель С. А». компаниясы ҚР Үкіметімен сатып алу-сату шартына сәйкес Алматы энергия кешенін сатып алды және оның базасында «Алматы Пауэр Консолидэйтед» ЖАҚ – АПК құрды. Бізде жиналыс өтіп жатқаны есімде, оған барлық кәсіпорын директорлары, соның ішінде Талдықорған да қатысты. Кенет бізге көптеген адамдар келіп: «Олар бельгиялықтар, қазір олар сатып алу шартын рәсімдеді», – деп көрсетті. Ал біз болсақ, қалайша аман қалу керектігін талқылап отырдық, соның бәрі бізде жоқ отынның айналасында болып жатты. Естеріңізге сала кетейін, дәл сол кезде көміршілер мен мұнайшылар баға бойынша қатаң позицияны ұстанған болатын. Баға негізсіз жоғары болды. Ал энергетиктер тарифтерді көтере алмады.

Шынын айтсам, сол кезең менің есімдегі ең күрделі кезең болды. Көптеген адамдар бізді бельгиялықтардың сатып алуына қарсы болды. Олар ең алдымен көптеген қызметкерлерді, оның ішінде энергия жүйесінің директорын жұмыстан шығарып жіберді. Бірақ дәл осы жағдайда бельгиялықтар болмаса, біз аман қалмас едік. Себебі, сол жылыту маусымы басталар алдында 1-ЖЭО мен 2-ЖЭО-ның көмір қоры 10 тәулікке жетер-жетпес еді. Бұған жол беруге болмады, өйткені белгіленген нормаларға сәйкес бізде отынның 40 тәуліктік қоры болуы тиіс еді. Яғни, отын да, ақша да жоқ еді. Жалақы бойынша үлкен қарыздар да болды, бельгиялықтар оны бірден төлеп тастады. Олар қызметкерлердің көп санын қысқартып жіберді, бірақ ҚР заңнамасына сәйкес барлығымен толықтай есеп айырысты. Ескі қарыздардан құтылғаннан кейін, бельгиялықтар босатылған өнім үшін ақша жиналғанына қарамастан, жұмыс үшін уақытылы ақша төлеп тұрды. Алдымен олар өз ақшаларынан төледі.

Олардың энергия жүйесіндегі бастапқы кезеңінде Еуропадан көптеген техникалық қызметкерлер келді. Шынымен, «Трактебельде» олардың бұл жерде ештеңе істей алмайтынын тез түсінді, себебі біздің жабдықтарымызды тек біз ғана білдік. Бірақ тұтастай алғанда, олар сол кезде тек станцияларды ғана емес, сонымен қатар бүкіл қаланы да құтқарып қалды. Менің АПК басшысы ретіндегі алғашқы міндетім сол кезеңдегі нормативтерді әзірлеу болды. Мақсатымыз заңға норма ретінде қарапайым ережені енгізу болды: электр энергиясы мен жылу – бұл үнемі төлеуге тиісті тауар. Тұтынушыларды мұндай ойға үйрету оңай болмады, себебі электр энергиясы кеңес заманында да, одан кейін де тауар болып саналмайтын еді. Бельгиялықтар алматылықтардың осы әдетін қалыптастыруға көмектесті.

Сондай-ақ, олардың қызықты ерекшеліктері де болды: олар көп болғанда әрқайсымыз үшін түйіндеме жазып отыратын. Белгілі бір дәрежеде, кейін осы дерекнамаларға сүйене отырып, олар кадрлық тағайындауларды жасап отырды. Сөйтіп олар мені де Бас директор етіп тағайындады. Бұл мен үшін тағы да бір сынақ болды, себебі мені бәрі сотқа тасыды, сотқа да бере бастады. Кейбір күндері мен үш сот процессіне қатысатынмын. Мен сол кезде компания иелеріне: «Қайтадан ауыстырайық, соттар үшін тек бас директор ғана керек, ал сотта шетелдіктерге деген көзқарас өзгеше болады» дедім. Содан кейін мен осы соттарға қатысуды мүлдем тоқтаттым…

Олардың кезеңін талдай отырып, бірінші кезекте олар кешеннің қаржысы мен экономикасын бірінші орынға қойып, ретке келтіргенін атап өткенім жөн. Егер бельгиялықтар болмаса, АПК, ал кейіннен АлЭС экономикада және өндірістік-қаржылық қызметті ұйымдастыруда соншалықты табысты болмас еді. Олар АПК экономикасын – қаржы, бухгалтерияны толығымен компьютерлендірді. Олардың компаниясында біздегідей процестерді диспетчерлендіру болған жоқ. Бірақ техниктер оларға диспетчерлендірудің маңыздылығын түсіндірді және олардың арқасында компьютерлер, байланыс желілері бойынша көп істер атқарылды.

Бельгиялықтар баға мәселесін көміршілермен де шеше алды. АПК отын жеткізушілермен шарт жасасты, онда отын бағасында көмірдің калориялылығы ескерілді. Оны анықтау үшін арнайы құрал-жабдықтар сатып алынды. Барлық станцияларға сынама алғыштар, калориялық машиналар қойылды. Барлық жабдықтар өте күрделі және қымбат болды. Бірақ сол сәттен бастап вагондарды түсіру кезінде әрбір партиядан сынама алынып, отынның калориялылығы өлшеніп отырды.

Ол аз десеңіз, көмір өндірушілер бастапқыда капиталист болғанымен, біздің мәліметтерімізге сеніп жүрді, себебі оларда мұндай жабдықтар болған жоқ және олар біздің мәліметтер бойынша сұрыптылық ережесін сақтай отырып төлеп отырды. Баға тұрақты болған жоқ, мысалы тоннасына 1000 теңге. Мұндай тәсіл сапалы көмір алуға мүмкіндік берді, себебі баға сорттылығына байланысты болды. Сапасы төмен болса – кірісі де аз болды. Демек, экологияның жақсаруы да көмірдің сапасына тікелей байланысты болды.

Бельгиялықтар кезінде алғаш рет біз төлемеген тұтынушыларды өшіре бастадық. «Алматы-Энерго» болған кезде біз мұны істеуге қорқатын едік, себебі бірден әкімдік, министрдің орынбасарлары мен министрлер, барлық деңгейдегі шенеуніктер қоңырау шала бастайтын.

Бастапқы кезеңде АПК-да көптеген техникалық проблемалар болды. Мысалы, 1-ЖЭО-дағы істен шыққан 9-турбина. Біз үшін оны уақытында жөндеу өте маңызды болды. Сол кезде елеулі апат болды. Ол жерде күрделі жөндеуден басқа, орамның бәрін ауыстыру қажет болды. Бельгиялықтардың көмегімен біз орамды Екатеринбургтен сатып алдық. Ол аз десеңіз, сол кезде «Ротор» компаниясының иесі болған Саша Романов жұмысшылар үшін фирмалық комбинезон сатып алып берді.

Турбинаны жөндеп жатқанда күзет қоюға тура келгені есімде, сонда милицияны күзету үшін қойғанбыз. Бізде ол кезде станцияны күзетуге мүлдем ақша болған жоқ. Ал «Алма-Аты-Энерго» кезінде біреу турбинаға шығып, оны жарып жібереді деп ойламаған едік. Қазір барлық станциялар қоршаулармен, тікенекті сымдармен қоршалған, бұл дұрыс және қауіпсіз деп ойлаймын. Мұндай объектілер сенімді күзетілуі тиіс. Қаңтар айындағы оқиғалардан кейін бұл жағдай ерекше көрініп, стратегиялық нысандарды қорғау жүйесі өзгеріп кетті.

2000 жылдың мамырында «Трактебель С.А». компаниясы қазақстандық энергетика нарығынан кетіп қалды, содан кейін «АПК» ЖАҚ «ҚазТрансГаз» АҚ басқаруына өтті. Үш жылдан кейін ЖАҚ АҚ болып қайта тіркелді, ал 2006 жылдың маусымында «Алматы электр станциялары» АҚ құрылды.

… Бұл заңды деп ойлаймын: себебі әр уақыт өз міндеттерін қойып, үздіксіз жақсартуды, жаңғыртуды, шешімдерді талап етеді. Түптеп келгенде, жүйе тұтынушылардың игілігі үшін өздерінің кәсіби дәстүрлерін сақтай отырып, жетілдіріліп, сенімді, қауіпсіз, экологиялық таза бола түседі…