Тарих жолдары: Алексей Андреевич КИМ, зейнеткер, жұмысын 1-ЖЭО бас инженері лауазымында аяқтады

1982 жылдың мамыр айында қалалық энергетика жүйесіне келгенімде ол «Алматы Энерго» деп аталатын. Мен Алматы 1-ЖЭО-сындағы жұмысымды қазан жабдықтарын жөндеу жөніндегі слесарі қызметінен бастадым. Алты жыл бойы Алматы энергетика институтында инженер-энергетик мамандығы бойынша сырттай оқып, оны 1990 жылы бітіріп шықтым да, сол жылы қазандық цехы бастығының орынбасары ретінде тағайындалдым.

Мен келген кезде Алматы 1-ЖЭО-сы қаладағы электр энергиясын да, жылуды да өндіретін жалғыз станция еді. Мұнда 7 энергетикалық қазан, біреуі – ЦКТИ-75, 6 БКЗ-160/100 қазаны және 7 ПТВМ-100 су қыздыру қазаны болатын.

1980 жылы іске қосылған жаңа 2-ЖЭО-ның жүйеге кірігуі өте қиынға соққан сол кезеңде станция толық жүктемемен жұмыс істейтін. Станция жаңа, жабдық жаңа болғанымен, оны бейімдеу өте қиынға соқты және де бұл 1985 жылға дейін созылды. Көбінесе, бұл жағдай 2-ЖЭО-ның нөлден 12 метр төмен орналасуына байланысты күрделеніп кетті. Ал бұның өзіндік қиындықтары, өзіндік ерекшеліктері бар еді. Мысалы, қалдықтарды кәдеге асыру тереңдікте жүргізіледі. Оның үстіне мамандар да жетіспеді. Бірақ жұмыстың ең озық, неғұрлым заманауи жағдайлары ұсынылды, сондықтан бұл жерге біртіндеп Одақтың барлық өңірінен мамандар іріктелді. Ал кейбіреулері біздің станциядан да ауыстырылды.

Ол кезде 1-ЖЭО көмірмен жұмыс істейтін станция еді, ал мазут қосымша резервтік отын ретінде қолданылатын. Мәселен, су қыздырғыш қазандар мазутпен жұмыс істейтін. Қазір станция толығымен газбен жұмыс істейді. 80-жылдардың басында-ақ біздің ЖЭО-ның да газбен жұмыс істеуіне болар еді, газ құбырлары салынған болатын. Бірақ газ көлемі шамалы болды. Кейін газдың жеткілікті көлемі пайда болған кезде 1-ЖЭО-ны газға ауыстыруға қатысты жаңғырту жалғасын тапты.

80-90-шы жылдары жеке сектор газбен жылытылатын, бірақ сол кездің өзінде 1-ЖЭО-ны жазғы кезеңде артық газбен жұмыс істеуге ауыстыру идеясы зерделеніп жатқан. Расында газдың бұл көлемі аз – сағатына 40 мың м/3 еді. Ал станцияға оның қолдануға жарамды қуатты өндіруі үшін сағатына 160 мың м/3 қажет болатын. Сондықтан газ тарату пункті (ГТП) бірден станцияның орнатылған тұтыну қуатының көлемі – шамамен 180 мың м/3 бойынша салынды.

Бастапқыда газға ауыстыру идеясы тек жазғы кезеңде көмірді газбен алмастыру үшін ғана қарастырылған болатын. Бұл тиімді болды және газдануды төмендетуге мүмкіндік берді – экология мәселелері сол кездің өзінде көтеріліп жүрген еді. 1989-90 жылдары газ тарату пункті бойынша біз газбен жағуға көшуге дайын болдық. 1990 жылы біз 1-ЖЭО-ға алғашқы жаңғырту жүргіздік, бірақ газдың мұндай көлемі ол кезде сол күйінше қамтамасыз етілмеген болатын.

Тек 2000 жылдары жоғары қысымды газ құбыры салынғанда ғана 1-ЖЭО-да газ тұтынуды ұлғайтудың мүмкіндігі пайда болды. Біз станцияны газды 100% пайдалануға тек 2018 жылы ғана келтірдік, ол кезде қалған көмірді толығымен жағып жібердік. Қазіргі уақытта, суық кезеңде газдың жетіспеуі жағдайында станция су қыздырғыш қазандарда резервтік отын ретінде мазутты пайдалана алады.

Газға көшудің негізгі себебі 1-ЖЭО-ның Алматының орталық аймағында орналасуы мен әрдайым ауаның ластану проблемасының туындауында еді. Экологтар бізді толығымен бақылап отырды, біздің өзіміз де зиянды қалдықтарды азайту үшін бар күш-жігерімізді жұмсау керектігін ұғынатынбыз. 1-ЖЭО-ға қойылатын талаптар өте жоғары болды, өйткені шығарындылар бүкіл қалаға бірден көрініп тұрды, біз де солармен тыныстадық. Бірақ объективті себептерге байланысты аталған мәселелерді бірден шешудің мүмкіндігі болмады.

Дегенмен осы мәселелердің барлығын біз сол кездегі технологиялар мен жабдықтарды қолдана отырып, кезең-кезең бойынша пысықтап шықтық. Біз зиянды қалдықтарды азайту мүмкіндіктеріне қатысты үнемі ізденіс үстінде жүрдік. Мысалы, 1992 жылы станцияда күлтұтқыш жаңа қондырғылар орнатылды. Атмосфераға кететін шығарындылардың төмендеуі қондырғының орнатылуынан кейін шамамен 3-3,5%-ды құрады.

Бастапқыда бір қазанды эмульгаторға ауыстыру арқылы жаңғырту іске асырылды, бір жылдан кейін тағы бір қазанды ауыстырдық. Ол кезде бұл жақсы идея болатын. Мәселен, бұл қондырғылар Қарағандыда үш станцияда кезең-кезеңімен енгізілді. Қайта құру жылдары алғашқы эмульгирлеуші кассеталар Екатеринбургте әзірленді.

1-ші буын эмульгаторларында кассеталар ұсақ калибрлі – 640 түтікшесі бар, оларға үнемі қызмет көрсету керек болатын. 2-ші буын эмульгаторларында салмағы тоннаға жуық бір ортақ кассета болды және онда бар болғаны 45 құбыр болды. Нәтижелілігі бірдей болып, күтім жасау жеңілдеді.

1-ЖЭО-да қолданылатын эмульгаторлар – бұл Панариннің жетілдірілген құрылғысы. Қарапайыи тілмен айтқанда, бұл эмульгирлеуші кассетада түтін газдары ағынының төменнен құйылуы және жоғарыдан суару есебінен «жаңбыр түтінін» түзетін қондырғы. Мұнда су қабаты бөлінеді: ауыр бөлшектер ірілендіріледі және тұнба эмульгатор қабырғалары бойымен сумен шайылады, ал тазартылған газдар жоғары өтеді. Принципі өте жақсы…

Дегенмен одан кейінгі жұмыс тәжірибесі эмульгаторларға қызмет көрсетудің өте қиын екенін көрсетті. Мысалы, эмульгаторларды 3-ЖЭО-да пайдалану өміршеңдікке ие болмай, олар алынып тасталды. Кейіннен оларды 2-ЖЭО-да да, Қарағандыда да бөлшектеу іске асырылды.

Оларға қатысты басты қиындық – оларды тазалауда. Бастапқы кезеңдегі пайдалану кезінде олар оңай тазаланатын. Бірақ кейіннен күл ішке өтіп кетіп, бітеп тастайтын да, қазанды тоқтатуға тура келетін. Ал қыс мезгілінде қазанды тоқтату, мысалы, 1-ЖЭО-ға қарағанда үш есе үлкен 2-ЖЭО-да тоқтату біраз қиындық тудыратын.

Эмульгаторлар 1-ЖЭО-да ұзақ уақыт тұрғандықтан, олардың құрылымы үнемі зерделеніп: күл шөгуінің алдын алу үшін күлтұтқыш қондырғының кіру-шығу бөліктері қайта жасалып отыратын. Оны жұмыс барысында жуып, қондырғыны тек түнгі уақытта жүктеменің шыңы төмендеген кезде ғана бірнеше сағатқа тоқтататын. Сондықтан Қазақстанда ескі эмульгаторлармен жұмыс істеген біз ғана болдық, олар үнемі жаңғырту мен күтімнің арқасында бізге қызмет етуін жалғастырып, оларды тек 2006 жылға қарай ғана ауыстырдық.

Бельгиялықтар келіп, АПК құрылғаннан кейін эмульгаторлар 2-ЖЭО мен 3-ЖЭО-да жойылып, тек 1-ЖЭО-да ғана қалды. 2002 жылы екі қазанда титаннан жасалған жаңа буын эмульгаторларының кассеталары орнатылды. 2006 жылғы қараша айында 10-қазанда титан эмульгаторының авариялық бұзылуы орын алды. Сондықтан оны ағаштан жасау жөнінде шешім қабылданды. 2008 жылға қарай станция толығымен жаңадан шыққан эмульгирлеуші қондырғыларға көшті. Біздің ағаш эмульгаторымыз 2023 жылы істен шықты. Біз ағаш эмульгаторды жасаған кезде барлығы оның тез арада істен шығатынын айтқан болатын. Бірақ ол ұзақ уақыт қызмет етіп келе жатып, бір қызығы, менің зейнеткерлікке шыққан кезімде бұзылып қалды.

Сондықтан 2023 жылы менің жас әріптестерім сақталған сызбалар бойынша эмульгатор идеясын зерделеп шықты. Олар жаңадан ағаш кассета жасап, оны орнатуды іске асырды. Бұл орынды нәрсе: шамамен 1 млн теңгеге ағаш сатып алып, оны қайта өңдеп, кассета жасап, орнатқан. Егер 2006 жылы титан кассетасы 45 млн теңге тұрған болса, онда бізге оны ағаш бөлшектермен толық қайта құру небәрі 2,5 млн теңгеге шыққан еді. 2006 жылдан бастап Экология министрлiгi талаптарының қатаңдатылуына байланысты 2-ЖЭО мен 3-ЖЭО-да жаңа буындағы күлтұтқыш қондырғыларына қайта жаңарту жүргiзiлдi.

2010 жылға дейін 1-ЖЭО жыл бойы, ал жазғы кезеңде – үнемді режимде жұмыс істеп, станция әлеуетінің 25-30%-ын өндіретін. Бұл жыл бойы жылуды ғана емес, сонымен қатар буды да тұтынатын Киров атындағы зауыт, «Гидромаш», Алматы ауыр машина жасау зауыты, асфальт зауыттары, кондитерлік фабрика, «Арасан»… сияқты тұтынушылардың болғандығына байланысты еді.

Бірақ 90-шы жылдардың соңында кәсіпорындардың 95%-ы тоқтап қалды да, жаз мезгілінде бізде буды тұтынатындар қалмады. Сондықтан жаз кезінде жылу тұтынудың болмауына байланысты біздің тоқтауымызға тура келді. Тоқтауымыздың екінші себебі жабдықтардың тозуы мен жөндеудің қажеттілігінде еді. Станцияның жұмыс істеп тұрған негізгі жабдықтары 60-70 жылдары шығарылған, ал оның жоспардағы ресурсы 30 жылды құрайды. Содан бері жабдықтар өзгертілмесе де, ондағы көптеген тораптар үнемі жаңартылып отырды. Станцияда жұмыс істеген кезімде менің де рационализаторлық ұсыныстарым аз емес еді.

Өндірісте жұмыс істеп жүріп жақсартуға болатын нәрсені үнемі тауып отырасың. Жұмыс істеген жылдарым ішінде көп нәрсемен айналыстым: сорғы жабдықтарының құбырларын қайта жөндеуге қатыстым, жұмысшы еңбегін арзандату немесе қорғау үшін ұсыныстар жасадым. Қандай да бір жаңа техникалық шешімдерді қабылдауға тура келген күрделі жағдайлар да кездесті. Мысалы, 1986 жылы Қазақстан компаниясының съезі өткен күні бүкіл қалалық энергия жүйесінің авариялық тоқтауы сияқты. Бұл күн барлық алматылық энергетиктердің есінде қалған шығар.

Бүкіл жүйе тоқтаған сәтте бізге съезден қала, аудандық атқару комитеті, «Алматы Энерго» басшыларының делегациясы келді… Ол кезде бас инженер Бірлік Есіркепұлы Оразбаев болатын, ол қалпына келтіру жұмыстарына кедергі келтірмеу үшін оларды шығарып салудың жауапкершілігі мен батылдығын өзіне алды. Бұл біздің желіге электрді барынша жедел қайтаруымызға мүмкіндік берді.

Станцияның толық тоқтауы сияқты жағдайлар багер жайын су басу қаупін тудыруы мүмкін, себебі барлық каналдардағы су бірден осы жерге ағыла бастайды. Маған осы мәселені шешумен айналысатын бригадада жұмыс істеуге тура келді. Сонымен, съезд күнгі «локдауннан» кейін, біз багер жайына нығайту жүргіздік: қосымша қоршау салдық, қалып қойып, тікқазбалар жасадық, ернеулерін көтердік. Ал толып кеткен жағдайларда су көшеге жайылып кететіндіктен, мен арнайы дренаждық сорғы жасап, автоматты шартылдақ қоюды ұсындым. Шартылдақ үнемі жабық тұрады, ал су кеткен кезде ол ашылып-жабылу бойынша автоматты түрде іске қосылады.

Сол жылдары жаңа күл үйіндісіне және айналымдағы сумен жабдықтауға қатысты мәселе де шешілді. Жағудан кейінгі барлық күл, қож қалдықтар каналдар бойымен багер сорғысы жайына ағызылады. Брондалған арнайы сорғылар оны ол жерден күл үйіндісіне сорып шығарады. Ол кезде ескі күл үйіндісі станциядан 7 шақырым жерде болатын, ал жаңасын 1986 жылы «Заря Востока» кентінің маңында іске қостық. Үлкен сыйымдылық жасалды, ол толуына қарай бір жарым айға есептелген. Су сол жерде су тұндырылып, таза күйінде станцияға қайта оралады.

2012 жылы біз қазандардағы судың булануын және күл үйінділеріндегі судың деңгейін өтемдеу үшін өзіміздің суалғымызды да салдық. Қайтарылатын су су құбырындағы суға қарағанда біршама арзан. Станция үшін рұқсат етілген суды алу сағатына 46 тоннаны құрайтын. Бұл жаз мезгілінде буланудың орнын толтыруға жеткілікті болды. Біз оны қыс мезгілінде жинайтынбыз да, жаз мезгілінде оны айдауды жалғастырып, тұндыратынбыз. 2018 жылдан бастап барлығы сол жерге сорылып жатыр. Қазір көмір жоқ, іс жүзінде ешқандай қалдық та жоқ, сондықтан ол жаққа іс жүзінде таза су жіберіліп, одан да таза су алынып жатыр.

90-шы жылдардың басында біз газды кезең-кезеңімен жағу жұмыстарын бастап, үшіншілік үрлем жасадық. Сол кезде отынның жалпы көлемінің 60-70%-ға жуығын жаға бастадық. 2012 жылы біз оттықтарға қайта жөндеуді бастадық. Бізге жобаны жасап бергенімен, онда қателіктер болды. Қайта жөндеуден кейін оттық құрылғыларының неғұрлым тиімді және таза жұмыс істеуі үшін аяғына дейін өзіміздің жеткізуге тура келді.

Бұрындары оттықтарды жасау кезінде азот оксидтерінің шығарындыларына назар аударылмайтын. Бұл мәселеге тек 90-шы жылдары Еуро-4-ке көшу талабы жоғары болған кезде ғана алаңдай бастадық. 2010 жылдан бастап біз NOx деңгейін кезең-кезеңмен төмендетумен жиі айналыса бастадық. Мұндай жағу NOx шығарындыларын төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ ол үшін ауа беру арнасын бастапқы кезеңде жағу үшін минималды ауа беретіндей етіп қамтамасыз ету, содан кейін жанбаған бөлшектерді жағу үшін қосу қажет болды. СО шығарындыларын азайтып, NOx-ті ұстап тұру үшін бізге қолайлы ортасын табуымыз қажет болды. Біз осыны орындадық.

Кезінде біз жұмыс ретіне қарай көптеген ұтымды ұсыныстар енгізіп отыратынбыз. Бірақ, әдетте, ол кезде оларды патенттейтіндер аз еді. Тіпті біздің қайта құралымдауымыздан кейін бұл істі бізден бір жыл кейін патенттеген адамның келген жағдайы да болды. Бірақ авторлыққа қатысты наразылық болды. Біз сол кезде оны одан бұрын жасағанымызды дәлелдеп, жұмыс істеп тұрған жүйені көрсеттік. Сондықтан қазіргі кезде Бас кеңсенің барлық ұсыныстарды жүйелендіріп, тіркеп отыруы өте жақсы нәрсе.

Қазір 1-ЖЭО-ны қайта құру жұмыстары күтіп тұр. Жобалаушылар оны 375 млрд теңгеге бағалап отыр. Бұл қымбат. Бірақ бір энергетикалық қазанды ауыстыру ғана қайта құрылымдауымен қоса 10 млрд теңгеге дейін тұрады. Мүмкін, жаңа станцияның құны арзан болар, бірақ тартылатын желілер «алтын» болады. Сондықтан, егер 2030 жылға дейін қайта құру жоспарланып отырған болса, қазандарды қазірдің өзінде ауыстыру керек.

Менің барлық кәсіби қызметім 1-ЖЭО-мен байланысты. Кейінге көз жібере отырып, станцияның дамуына баға берген кезімде қазір ол жерде жұмыс істеу әлдеқайда жеңілдеді деп айта аламын. Цехтардағы жабдықтар бұрынғысынша ескі болса да, бұрынғыдай тозаң жоқ. Бірлік Есіркепұлы Оразбаевқа оның 1-ЖЭО бас инженері болған кезінде оны дамыту үшін соншалықты жұмыс істегені үшін тиісті құрметімізді көрсетуіміз керек. Ол энергетиктің мол тәжірибесі мен кәсібилік, жауапкершілік сияқты үздік қасиеттеріне ие, сондай-ақ жалпы іс үшін жаны күйіп жүретін жан еді. Мен ол кісімен жиі кездесетінмін. Оған өзімнің ұтымды ұсыныстармды бірнеше рет алып кірген болатынмын. Ол әрдайым бәрін мұқият зерделеп шығатын, кейбір жеріне түзету енгізіп, бәрін өзі салмақтап барып шешім қабылдайтын.

… Бүгінгі күні мен зейнеткермін, бірақ әр цехта – қазандық цехында да, турбиналық цехта да менің ізбасарларым жұмыс істейді. Олар кәсіби тұрғыдан өсіп, басшыларға айналуда, тәжірибе жинау үстінде. Олар менен бір нәрсе үйренетін болса, менің де кейбір нәрсені олардан үйреніп жүрген жайым бар. Өйткені, зейнеткерлікке шыққаныма қарамастан, энергетика мені әлі де ұстап тұр …