ART MOSAIC: ескі барельеф сізге нені еске түсірді
Алматы энергокешені – республикадағы ең көне кешендердің бірі. 2025 жылы ол Алматы Б.Оразбаев ат. 1-ЖЭО-ның құрылғанына 90 жыл толуын атап өтеді. Өндірістік дәстүрлермен қатар мұнда өзінің кәсіби мәдени ортасы қаланып, қалыптаса бастады. Ол көрме, музыкалық және әлеуметтік ретінде жасалды.
Мұның бәрі де тарих, бақытымызға орай, станция энергетиктерінің ұрпақтан ұрпаққа беріп келе жатқан мұрасы. Көрнекі, архитектуралық немесе дизайнерлік артефактілердің әрқайсысы әр уақытты бейнелейді және көрушілерге өз құпияларын ашады.
Олардың кейбіреулері туралы біз «Арт-мозаика» айдарында айтып өтеміз.
1-ЖЭО асханасындағы Кеңес дәуірінің барельефті батырлары – жүзім өсіруші, балықшы, аңшы, аспаз және басқалардың қабырғадағы бейнесіне түскі ас ішіп отырған адамдар мән бермеуі мүмкін. Оларға қарасақ, көңіл-күйіміз көтеріледі, тәбетіміз артатын сияқты ма. Бұл әрине солай.
«Біздің асханада барельефтер осы бөлменің тақырыбына сәйкес келетін тұтас панельден тұрады: жүзім жинайтын әйел, балықшы еркек, аңшы, аспаз, ас үй ыдыстарының суреттері. Суреттер ас үйге байланысты мәдени нормалар, дәстүрлер, әдеттер жүйесін ашады, – дейді Ламзар Машанло, Жөндеу және табиғатты қорғау цехының бастығы. – Олар тамақты табу және дайындау, оны оны беруде көрініс табады…»
Алматы 1-ЖЭО энергокешеніндегі ең көне барельефтер өткен ғасырдың 60-70 жылдарына жатады, «өмірді сәнді ету» дәуірі, дәлірек айтсақ, өнеркәсіптік, өндірістік эстетика уақыты келгенде, сәнге барельефтер, рельефтер, мозаика, витраждар келді. Сонымен қатар, өздігінен емес, сол кезде қабылданған директивалық құжаттарға сәйкес орындалды. Мысалы, 1962 жылы осындай құжаттардың бірі – КСРО Министрлер Кеңесінің «Көркемдік жобалау әдістерін енгізу арқылы машина жасау өнімдері мен мәдени-тұрмыстық тауарлардың сапасын жақсарту туралы» қаулысы шықты.
Бұл іске аса ыждахаттылықпен қарады, қаулыны іске асыру мақсатында, ең алдымен, ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарда бүкіл ел бойынша суретші-конструкторлар лауазымдары енгізіле бастады, еңбекті ғылыми ұйымдастыру бөлімдері мен техникалық эстетика бюросы құрыла бастады. Олардың жұмыс бағыттары өндірілетін өнімдерге де, өндірістердің эстетикасына да қатысты болды.
Тиісінше, бұл қозғалысқа партияның жергілікті атқару комитеттері мен аудандық комитеттерінің қызметкерлері де жауапты болды. Нәтижесінде өнеркәсіптік кәсіпорындардың, мәдениет үйінің, балалар мен медициналық мекемелердің қасбеттері мен үй-жайларында сылақпен безендірілген аялдамалар, барельефтер, рельефтер мен мозаика пайда болды. Әрине, барлық жұмыстарды өнер туындыларына жатқызуға болмайды. Бірақ біздің заманымызға дейін сақталған кейбір жұмыстар артефактілерге айналып, белгілі бір құндылыққа ие болды. Олар атмосфераны және уақытты және сол кездегі өндірістік идеологияны жеткізеді: олар еңбек адамына арналған ода. Олар сондай-ақ суретшілердің, мүсіншілердің күш-жігерін, шеберлігін, жауапкершілігін куәландырады. Социалистік реализм дәстүрлеріне сәйкес олардың жұмыстары адамдардың бөлшектерін, пропорцияларын, нысандарын, тұлғаларының руханилығын шынайылықпен жеткізді.
«Мен 1-ЖЭО асханасындағы барельефтердің бірегейлігін атап өткім келеді, – деп жалғастырады станцияның бас инженері Мақсат Астаубаев – Олардың бірегейлігі – бұл қол еңбегі және бәрі эксклюзивті. Олардың нақты көшірмелерін сирек кездестіресіз. Бұл біздің халқымыздың тарихы мен мәдениетін байқауға болатын рельефтер. Сондықтан менің ойымша, бұл рельефтер әлі де адамдарға қызғылықты болады деп ойлаймын және біздің асхананың интерьеріне сәйкес келеді».
Жақында дамыған социализм дәуіріндегі бұл жұмыстарға назар аударылды. Бұл дәуірдің үзінділерін жаңа ұрпақ үшін сақтауға деген табиғи ұмтылыспен байланысты. Бұл олардың мәдени құндылығына байланысты емес, тарихи құндылыққа байланысты болуы мүмкін. Әрине, өнертанушылардың көзқарасы бойынша, «әр аттап басқан қадамда көрінетін» бұл жұмыстар қазір бірер данада қалған, яғни, оларды бағалап, қайта қарауымыз қажет сияқты.
Айта кетейік, Алматыда осындай артефактілерді іздеумен алғашқылардың бірі болып калифорниялық Стэнфорд университетінің түлегі Дэнис Кин болды. Оның мамандануы – Ресей, Шығыс Еуропа және Еуразия, Қазақстанға бағытталған. Ол туралы бірнеше жыл бұрын қазақстандық БАҚ көп жазған болатын. Ол Алматыда осындай нысандарды түгендеп, олардың фотосуреттері мен қала картасымен сайт құрды. Өзінің Monumental Almaty жобасында ол қызықты мозаикалардың, суреттердің, витраждардың, барельефтердің фотосуреттерімен бөлісті. Ол сондай-ақ оларды сақтау туралы қала басшылығына жүгінді, тіпті «Artmeken. Өнер аумағы» галереясында презентация жасады.
Сол кезде БАҚ жазғандай, Дэнис 150-ден астам жұмысты суретке түсіріп, сипаттай алды, оның 106-сы әлі де бар, 44-і жоғалып кеткен. Ал 10-ға жуық нысан қалпына келтірілді. Сонымен қатар, ол өзі де Алматы қаласының тарих әуесқой әуесқойларымен бірге олардың кейбірін қалпына келтіруге қатысты. Мысалы, Алматыдағы Сәтбаев және Жароков көшелерінің қиылысынадағы жақын аулалардағы барельефті қалпына келтіруге қатысты.
Дэнис фотоколлекциясында 1-ЖЭО-дегі асханадағы барельеф жоқ. Бірақ энергетиктердің осы тарихи арт-нысаны құнды болып қала бермек. Сақталған және мұқият қалпына келтірілген ол станция үшін де, қала үшін де маңыздырақ болады. Әлеуметтік реализм дәуіріндегі бұқаралық өнер нысаны ретінде ғана емес, сонымен қатар ұрпақтар эстафетасының құндылығы бар. Көптеген отбасыларда сақталған атаның сағаты, үлкен әжесінің сақинасы, дұға кітабы немесе алыс ата-бабалардың араб тіліндегі Құран кітабы сияқты құнды. Бұл арқылы біз мұрагер, рухани құндылықтардың қамқоршысы болып қаламыз…