Төтенше жағдайдағы алэс: штаттан тыс жағдайдағы штаттық жұмыс
Алматы қаласы сейсмикалық тұрақсыз аймақ. Бірақ жер сілкінісі болған кезде, бұл тосынсыйға айналады, бұл өзін қалай ұстау керектігін, бірінші кезекте не істеу керектігін аз адамдар білетінін көрсетеді.
Біреу баспалдақпен жүгіреді немесе лифтке кіріп алады, біреу терезелерден секіреді, біреу көп қабатты терезелердің астында тұрған көліктерге мініп, қараусыз қалған көшелермен бір жаққа кетуге тырысады. Біреу қаңтар айындағы суықта жылы үй, шай, жұмыс істейтін телефондар мен теледидарлар туралы армандап, сыртта түн өткізеді. Үйге оралғанда, ол жарық, жылу, ыстық су бар екенін және жылынуға, қоңырау шалуға, ыстық шай ішуге болатындығын біледі…
Бірақ төтенше жағдайға қарамастан, энергетиктер электр қуатын, ыстық суды және жылуды қамтамасыз етуді жалғастыра отырып, қалай жұмыс істеді деп ойлайтындар аз. Мысалы, өткен қаңтардағыдай, Алматы энергокешені және бірінші кезекте «АлЭС» АҚ станциялары жер сілкінісі сынағынан үзіліссіз өтіп, штаттық жұмыс істеді.
Көптеген адамдар мұны әдеттегідей қабылдайды. Бірақ ол жерде энергетика және қаланың тіршілігін қамтамасыз ететін басқа да қызметтерде мультфильмдегі «суперқаһармандар» емес, қарапайым адамдар жұмыс істейді. Сонымен қатар, олардың өндірістегі жұмысы технологиялық күрделілікке байланысты көптеген қауіптерге байланысты. Әйтпесе, егер адамдар оны жеңе алмаса, онда апат немесе ТЖ режимін «нөлге» әкелу мегаполис үшін жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.
«Суперқаһармандарға» қарағанда өмір сүруді қолдайтын мамандар батылырақ
«Суперқаһармандар» тек кинода ғана. Ал тіршілікті қамтамасыз ету өндірістерінде штаттық режимді жұмыс регламенттерін жақсы білетін, соның ішінде әртүрлі төтенше жағдайлар үшін де белгіленген мамандар қамтамасыз етеді. Және олар өз міндеттерін орындай отырып, қызметте қалады. «АлЭС» АҚ-да айтылғандай, а.ж. 23 қаңтарда 00 сағат 09 минутта болған қатты жер сілкінісіне, сондай-ақ бірнеше жер сілкінісіне қарамастан, бірде-бір энергетик жұмыс орнынан кеткен жоқ.
«АлЭС» АҚ департаменттері орналасқан Алматы және Алматы облысының аумағы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқанын ескере отырып, біздің барлық өндірістік ғимараттарымыз, құрылыстарымыз және жылу және электрмен жабдықтау объектілерінің жабдықтары жер сілкінісінің күші 9 -дан 10 балға дейін болған кезде сейсмикалық төзімділікке есептелген. Сонымен қатар, өндірістік департаменттердің ғимараттары мен құрылыстары сейсмикалығы 10 балға дейінгі жасанды алаңдарда салынған. Бұл ретте біз жыл сайын жылумен және электрмен жабдықтау объектілерінің сейсмикалық тұрақтылығын күшейту бойынша іс-шаралар өткіземіз, – дейді «АлЭС» АҚ АҚ және ТЖ қызметінің бастығы Александр Довжик. – Мамандар итеру күшін, қала картасын, ықтимал зақымдануларды, сондай-ақ зақымданудың қайталама факторларын және персоналдың іс-қимыл регламентін ескере отырып, салдардың болжамды нұсқаларын жасады. Бұл жер сілкінісі мен басқа да ТЖ салдарын жою жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру үшін маңызды.
Мәселен, қала мен облыс аумағында қатты жер сілкінісі туындаған кезде «АлЭС» АҚ бас кеңсесі мен департаменттерінің барлық персоналы қосымша нұсқауларсыз сейсмикалық жаттығулар кезінде пысықталған дағдыларға сәйкес дереу белгілі белгілермен белгіленген үй-жайларда қауіпсіз орындарда болуы тиіс.
Қызметкерлерді эвакуациялау жағдайында компанияның барлық нысандарында арнайы бөлінген қауіпсіз алаңдар бар. Сонымен бір мезгілде азаматтық қорғауды қалыптастыруға дайындыққа келтіріледі.
«Сондай-ақ зақымдану дәрежесін ескере отырып, зардаптарды жою мерзімдері де анықталды», – деп қосты ол. – Мысалы, есептеулер көрсеткендей, жойқын жер сілкінісі кезінде 3-ЖЭО-ке орташа зақым, ал 2-ЖЭО-ке шамалы зақым келеді. Электр жүктемесін тез қалпына келтіретін Қапшағай ГЭС жұмыс қабілеттілігін сақтап қалады».
5 балл сілкінді. Емтиханнан өтті
23 қаңтардағы жер сілкінісі қаланың көптеген қызметтері үшін нағыз кәсіпқойлық емтиханына айналды. Оның ішінде энергетиктер үшін де.
Жер сілкінісі кезінде 2-ЖЭО қазандық цехының «Б» ауысымының бастығы Леонид Зыкин түнгі ауысымда жұмыс істеді. «Алғашқы дүмпулер 00 сағат 09 минутта өтіп, шамамен бір минутқа созылды», – дейді Леонид Владиславович. – Осы уақытта мен кабинеттен басқарудың блоктық қалқанына өттім. 5 балл болған кезде қолданылатын нұсқауларға сәйкес мен қолданыстағы жабдықты тексеруге бұйрық бердім. 00:15 минутта мен жұмыс істейтін жабдықтар мен жарықтандыруды сақтау туралы растау алдым. Мен бұл туралы станцияның түнгі ауысым бастығына хабарладым. Сағат 01:00-ден кейін кіші амплитудалы бірнеше рет дүмпулер болды. Біз толық дайын болдық – біздің нұсқауларымызда қызметкерлердің барлық әрекеттері нақты жазылған. Оларға сәйкес біз негізгі және қосалқы жабдықтарды жедел тексеріп, аралап шықтық».
Сонымен қатар, 2-ЖЭО электр станциясының ауысым бастығы (немесе энергетиктер әзілдеп айтқандай түнгі директор) Жандос Нұрғалиев басқарманың бас қалқаны – ББҚ-да болды және станцияның ТЖ режиміндегі жұмысын бақылауға алды.
«Басында, бірінші дүмпу болған кезде мен бұл жабдықтың дірілі деп ойладым, бірақ қатты жер сілкінісі басталғанын тез түсіндім және бірден барлық цехтарға қоңырау шалдым», – дейді Жандос Алғаұлы. – Барлық ауысым және цех бастықтары жұмысты айналып тексеріп өтіп, жабдықты ауыстырудың қажеті жоқ екендігін жеткізді. Бізде мұндай жағдайларға жер сілкінісі кезінде қысыммен жұмыс істейтін жабдықтың зақымдануы кезінде авариялық жағдайларды оқшаулау және жою жөніндегі іс-қимылдардың егжей-тегжейлі жоспары сипатталған. Біз жабдықта ешқандай өшіру жоқ екенін бірден анықтадық. Станция штаттық режимде кесте бойынша жұмысын жалғастырды».
Қорқыныш болды, бірақ жұмыс бәрінен бұрын тұрады
2-ЖЭО электр цехының ауысым бастығы Фарид Несіпбекұлы растап, барлығы жердің сілкінгенін сезгенін, бірақ жабдықта көрінетін «қалқанның шамдары ғана дірілдегенін» еске алады. Жалпы, оның айтуынша, штаттан тыс жағдайлар болған жоқ. Әрине, олар өз өмірлері үшін қорықты, бірақ жұмыс орнында отырды, өйткені олар станция мен қала үшін жабдықтың істен шығу мүмкіндігі бар екенін түсінді.
Жер сілкінісі кезінде мұнда «Б» вахтасы жұмыс істеді. Электр станциясының турбиналық цехының ауысым бастығы Айдос Терлікбай болды. Ол өз учаскесіндегі стихиялық ТЖ әрекеттері мен салдарын қорытындылады: «Жабдықтағы ДСП деңгейлері сәл көтерілгенін айтты. Бұл алты атмосфералық деаэратор (бұл бу қазандықтарының қоректік суынан және жылумен жабдықтау жүйелерінің қоректендіру суынан коррозияға ықпал ететін газдарды кетіру үшін қажет). Ал қалғандары бойынша ескертулер жоқ. Жалпы, бізде жер сілкінісі туралы жазылған төтенше жағдайды жою жөніндегі нұсқаулық пен жоспар бар. Онда қанша баллда не істеу керектігі жазылған».
Ал 1-ЖЭО-да ауысымға сол түні 5-разрядты сорғы қондырғыларының машинисі Ғалымжан Мақсұтов түсті. Диспетчерлік станцияда ол 11 жылдан бері жұмыс істеп келеді, бірақ оның жадында мұндай жер сілкінісі бірінші рет болды.
«Жер сілкінісі кезінде ешқандай ақаулық болған жоқ, бірақ ғимараттың өзі сәл дірілдеп кетті», – деп еске алады ол жағдайды. Басқару бөлмесінің кабинасы үлкен сорғы цехының үстінен көтеріліп, бұрандалы металл баспалдақтың бірнеше аралығымен көтерілу керек. Сондықтан ол жұмыс орнынан кетпеді, бірақ нұсқауларға сәйкес ол мониторды бақылай отырып, қауіпсіз бұрышқа барып тұрды.
«Цехтың өзінде дубляждық дисплей бар, оны аға машинист бақылайды», – деді Ғалымжан. – Барлық жабдықтар штаттық жұмыс істеді. Бұл туралы журнал жазбасы бар. Ауысымды беру кезінде біз толық есеп береміз, айналып өткеннен кейін сорғылардың жұмысын және резервтік көшірмелерді тексереміз.
Егер штаттан тыс жағдай орын алса, мысалы, кері қысым көтерілсе, онда дабыл бірден іске қосылады. Немесе артып кетсе, біз оны журналда хабарлауға және белгілеуге міндеттіміз. Сонымен қатар, біз аккумуляторлық резервуарлардың аумағын тексеріп, олардың жағдайы туралы есепті жедел журналға жазамыз. Бірақ сол түні бәрі жақсы жұмыс істеді, бірақ дүмпулер қатты болды».
Ал егер сел болса ше?
ГЭС каскады да штаттық жұмыс істеді. Мұнда 9 гидроэлектростанция бар. Бірақ мұнда олар 1989 жылдың тамызында Құмбел су шатқалында сел тасқыны болған кезде 1-ГЭС-те қалай жұмыс істегені туралы естеліктерімен бөлісті. Сел, өздеріңіз білесіздер, Алматы үшін, оның ішінде энергетика үшін жүйелі қауіптердің бірі. Сондықтан төтенше жағдайдың бұл түрі «АлЭС» АҚ төтенше жағдайларды жою жөніндегі іс-қимыл жоспарында» да жазылған.
«Ол кезде мен 1-ГЭС-тің кезекші инженері болдым. Сел ағыны келгенге дейін шамамен 5 минут бұрын жолда орналасқан селден қорғауды бақылау посты маған бұл туралы ескертті. Станциядағы нұсқауларға сәйкес мен қабылдау тығынын жаптым. Ол қорғаныс қабырғасынан әрең жүгіріп өткенім сол еді, 1-ГЭС-ке тас пен балшық араласқан алғашқы сел келіп үлгерді, – деді Сергей Федорович Попов, ол 2016 жылы зейнеткерлікке шыққанға дейін гидротехникалық цехта жұмыс істеген. – Толқындар периодты жиілікпен өтіп, қорғаныс қабырғасына дейін жетті. Біліктің биіктігі өте үлкен болды және бұл көшкіннің қабырғаны бойлап, 1-ГЭС-ті жабуы үшін бірнеше сантиметр ғана жеткіліксіз болды. Су көлемін анықтауға арналған және Құмбел-Су өзенінің арнасынан жоғары орналасқан аспалы көпірді сол кезде толқындар бұзып өтті. Екінші жағына өту мүмкін болмады. Әрине, тастар мен соққылар адамдарға қорқыныш сыйлады. Бірақ мен біздің станциялар элементтердің қысымына төтеп беретініне сенімді болдым. Осылай болды: 1-ГЭС-тың агрегаттары бұрынғы режимде жұмыс істеді».
Ол сондай-ақ 1979 жылы электр желісі таулардың беткейлеріне жоғары қарай жылжытылғанын еске салды, өйткені 1977 жылы алдыңғы селде ол жойылған болатын. Сондықтан 1989 жылы сел массасы электр тіректеріне зақым келтірмеді, ал 1-ГЭС агрегаттары толық жүктемеде жұмыс істеді. Су мен электр энергиясын беру тоқтаған жоқ.
ТЖ болды, әлде де болады. Одан сабақ алу маңызды
«Барлық болып жатқан оқиғалар кезінде кезекші ауысым бастықтарына әр 15 минут сайын Каскад ГЭС-нің жағдай туралы хабарлауға міндетті болды. Каскад ГЭС станциясының бастығымен байланыс жоғары жиілікті байланыс арналары арқылы жүзеге асырылды, – деп жалғастырды Сергей Федорович. – Сол селден кейін барлық жолдар қирады. 3-4 ай бойы біз станцияға жаяу бардық. Бізді тек Аюсайға дейін ғана жеткізетін. Барлық кезекші бригадалар тауларда жаяу жүрді. Содан кейін бәрі қалпына келтірілді, біз бұрынғы режимде жұмыс істей бастадық».
«Біз барлық төтенше жағдайлардан сабақ алуды үйрендік. Барлық ТЖ талданады, содан кейін компанияның тиісті құжаттарына жаңа ережелер немесе түзетулер енгізіледі, – деп қорытындылады Каскад ГЭС-нің бас инженері Айғали Ермұрзаев. – Мысалы, Үлкен және Кіші Алматы, Қарғалы өзендеріндегі апатты сел түзілімдерінің негізгі көзі 75%-ы нөсер жаңбыр, 25%-ы – теңіз-мұздық көлдердің жарылуы, 5%-ы – жер сілкінісі нәтижесінде пайда болған уақытша су айдындарының жарылуы болып табылады.
Алматы қаласында селдің пайда болуының ең ықтимал кезеңдері сәуірден қыркүйекке дейін болады. Сонымен қатар, жер сілкінісі нәтижесінде пайда болатын сел, көшкіндер мен опырылулар мен теңіз-мұздық көлдерден пайда болған су объектілері бұзылған кезде, әсіресе үлкен масштабта ерекшеленеді. Сондықтан алдын алу шаралары ретінде бізде жылына екі рет селге байланысты жаттығулар енгізілген.
Сондай-ақ, көшкін қаупі бар. Көшкін аймағына энергетика, жабдықтар мен техника объектілеріне апаратын жолдар кіреді. Басқа қауіптердің қатарында радиациялық және химиялық қауіп, су тасқыны, аса қауіпті инфекциялар, өрт қаупі және т.б. бар. Осы жағдайлардың барлығына біз қатаң ұстанатын іс- қимыл ережелері жазылған».