САЙЛЫБАЕВ Бақытжан: менің әрбір шәкіртім ерекше
Б.Оразбаев атындағы 1-ЖЭО электр цехының өндірістік учаскесінің шебері Сайлыбаев Бакытжан Ермекбаевич өзінің кәсіби өтілінің ширек ғасырын тәлімгерлікке арнады. Осы уақыт ішінде ол 20-ға жуық жас маманды оқытып шықты.
– Олардың әрқайсысы ерекше болды және процеске өзіндік бір нәрсе әкелді, – дейді ол шәкірттері туралы және бәрімен мақтанады. – Менде адамдарды кәсіби және жеке өсуіне үйрету, шабыттандыру және қолдау үшін көптеген мүмкіндіктер болды. Бұл ұзақ жол маған жас әріптестерімнің ғана емес, сонымен қатар тәлімгерлік процесінің де қалай өзгеріп, дамып жатқанын көруге мүмкіндік берді.
Сайлыбаев Бақытжанды салыстыруға болатын көп нәрсе бар, өйткені ол да өз уақытында өндіріс мектебін өткен, ал оның тәлімгерлері сол кездегі үздік мамандар болған. Олар оны шеберлікке үйретіп қана қоймай, тәлімгерлік дағдыларын да негізге ала отырып, жеке тұлға ретінде «қырландырды».
– Мен өз тәлімгерлерімді жылы еске аламын. Менде олардың екеуі болды – Мереха Михаил Кузьмич және Мелеха Петр Иванович. Екі тәлімгер де менің жүрегімде терең із қалдырды. Олар маған білім беріп қана қоймай, тәлімгер ретінде менің құндылықтарымның негізін қалады. Олардың төзімділік, адамдарға құрметпен қарау және командалық жұмыстың маңыздылығы туралы сабақтары әлі күнге дейін менің тәжірибемде, – деп өз естеліктерімен бөлісті Бакытжан Ермекбаевич. – Михаил Кузьмич бай өмірлік тәжірибесі мен терең білімі бар адам болған. Одан мен тек кәсіби дағдыларды ғана емес, сонымен қатар ең қиын жағдайларда да өзіме деген сенімділікті қалай сақтау керектігін үйрендім. Ол әрқашан командалық жұмыс пен өзара көмектің маңыздылығын атап өтті және мен оны кейіннен өз тәжірибемде тәлімгерлікте қолдандым. Петр Иванович өз кезегінде адамзат пен мейірімділіктің нағыз үлгісі болды. Оның оқуға деген көзқарасы өте дараланған – ол әрқашан әр адамның күшті жақтарын анықтауға және оларды дамытуға көмектесуге тырысты. Бұл маған шынайы қолдау әр адамның бойындағы әлеуетті тыңдау және көру қабілетінде екенін үйретті.
Оның тәлімгерлері салған нәрсе оның кәсіби дүниетанымын да, педагогикалық дүниетанымын да қалыптастырды. Оның айтуынша, тәлімгерлік – бұл білім мен дағдыларды беру ғана емес, жеке тұлғаны қалыптастыру және жастарға әлеуетін ашуға көмектесу процесі.
– Тәлімгерлік – бұл тек кәсіби салада ғана емес, сонымен қатар жеке өмірде де өз тәжірибесімен бөлісуге және жас ұрпақты шабыттандыруға мүмкіндік, – деп Бакытжан Ермекбаевич өз көзқарасын ашып айтты. – Бұл жұмыстың ең қиыны – жас қызметкерге менің көп жылдық білімім мен практикалық тәжірибемнің маңыздылығы мен құндылығын жеткізу. Жастар көбінесе жаңа идеялар мен әдістермен келетіні түсінікті. Және бұл керемет! Бірақ кейде олар көпжылдық тәжірибеге негізделген дәстүрлі тәсілдерді немесе кеңестерді қабылдауға дайын болмауы мүмкін. Оларды кейбір нәрселердің уақытпен тексерілгеніне және олардың жолын айтарлықтай жеңілдететініне сендіру оңай шаруа емес. Сонымен қатар, сенімді қарым-қатынас орнату қиын болуы мүмкін. Бұл жас қызметкер өзінің күмәні мен қиындықтарын талқылап, өзін жайлы сезінуі үшін қажет. Мұндай кеңістікті құру уақыт пен күш-жігерді талап етеді, кейде оған айлар, тіпті жылдар да кетеді. Кейбір балалар ақпаратты тез игеріп, бастама көтереді, ал басқалары көбірек көңіл мен қолдауды қажет етеді. Әрбір тәжірибе құнды болды және мен олардың дамуына үлес қоса алатыныма қуаныштымын.
Барлық нағыз тәлімгерлер сияқты, ол мүмкіндігінше олардың болашақ мансабы мен тағдырын көз алдында ұстайды. Барлық тәлімгерлер сияқты, ол өзінің шәкірттерін «қолдайды», алаңдайды және көптеген жылдар өтсе де мақтан тұтады.
– Мен әрқашан шәкірттерімнің жетістіктерімен мақтанамын және бұл мен үшін ресми мойындау ғана емес. Басқаларға қарағанда Климов Александр Алексеевич есімде, – дейді тәлімгер. – Ол тек табысты маман ғана емес, сонымен қатар біздің электр цехының қазіргі бастығы болды, бір сәтте өзі де маған… тәлімгер болды. «Оқушы мұғалімнен асып түсті» – бұл жай ғана сөз тіркесі емес, шындық, мен олардың жетістіктеріне шын жүректен қуанамын. Бұл шынымен де шабыттандырады! Біз бірге жұмыс істей бастағанда, мен оның үлкен әлеуеті мен оқуға деген құштарлығын көрдім. Александр әрдайым қызығушылық танытып, көптеген сұрақтар қоятын. Ол қиындықтарды қабылдаудан қорықпады, жаңа білімді тез игеріп, оны іс жүзінде шебер қолданды. Қазір ол осындай маңызды ұстанымға ие болғандықтан, мен оның алған білімі мен дағдыларын жұмыста қалай қолданатынын көргеніме өте қуаныштымын. Бұл біздің бірлескен жұмысымыздың шынымен де өз жемісін бергендігін растайды және мен оның табысты мансабында рөл атқара алғаныма қуаныштымын. Менің шәкірттерім біз бірге дамытқан білім мен дағдыларды қолданып, үлкен биіктерге жеткенін көргенде, мен барлық күш-жігерімнің бекер болмағанын түсінемін. Олардың жетістіктері менің кәсіби рухымды көтеріп қана қоймайды, сонымен қатар мені жаңа таланттарды үйренуге және дамытуға ынталандырады. Мысалы, менің шәкіртім Астаубаев Максат қазір станцияның Бас инженері болып жұмыс істейді.
Тәлімгерлік – бұл көптеген адамдар ойлағандай қарапайым формальдылық емес. Бұл негізгі жұмыспен қатар жүргізілетін салмақты еңбек. Ол көп күш пен рухани, физикалық, білім мен тәсілдерді қажет етеді. Тәлімгерлік жолы қиындықтармен бірге жүреді. Бақытжан Ермекбаевич та олар туралы ашық айтып, қиындықтар туралы білім – осы жолды енді ғана бастағандарға пайдалы болуы мүмкін деп есептейді.
– Біздің жұмысымызда да, өмірдегідей, әртүрлі қиындықтар туындайды. Олардың бірі – кейде тәжірибесі немесе шыдамы жетіспейтін жас мамандармен өзара әрекеттесу. Мен мұндай жағдайларға түсіністікпен қарауға тырысамын. Сондай-ақ, әзіл мен қалжың атмосфераны және шиеленісті жеңілдетуге көмектеседі. Түптеп келгенде, бәріміз бір-бірімізден үйренетінімізді естен шығармау керек, және әрбір қиындық – ол өсу мүмкіндігі, – деп атап өтті ол. – Тәлімгерлік шәкірттерге де, тәлімгерлерге де пайдалы. Жастар үшін бұл, ең алдымен, тәжірибелі адамның басшылығымен жұмыс істеу арқылы алатын білімі мен тәжірибесі. Олар практикада оқып, сұрақ қойып, кері байланыс ала алады, бұл оқу процесін терең әрі мағыналы етеді. Мен үшін тәлімгер ретінде қуаныш – ол менің шәкірттерім жетістікке жетіп, жетістікке жеткенін көргенде ғана келеді. Ақыр соңында тәлімгерлік өзара тиімді қарым-қатынас қалыптастырады, онда екі тарап та өсіп, дамиды.
Оның тәлімгерлік жинағында көптеген таңғажайып оқиғалар бар. Бірақ ең қызығы, ол оларды тек қайталап қана қоймай, талдау жасап, міндетті түрде астарын тауып, қорытынды жасайды. Осындай оқиғалардың бірімен ол бөлісті.
– Есте қаларлық жағдайлардың бірі біздің шеберханаға жас жігіт, білімі бойынша физик келгенде орын алды, – дейді Бакытжан Ермекбаевич. – Ол идеялар мен ынта-жігерге толы болды, бірақ күтпеген мәселеге тап болды: біз шаршының ауданын есептеуге ұзақ уақыт бойы отырдық! Бастапқыда мен оны әзіл деп ойладым, бірақ көп ұзамай ол қарапайым «шаршыдағы жақтан» гөрі күрделірек шешім іздегенін түсіндім. Біз әртүрлі әдістер мен тәсілдерді талқылай отырып, бүкіл пікірталас жүргіздік. Ақыр соңында, көп ойланып, талқылағаннан кейін біз қарапайым шешімге келдік, ол күлімсіреп, кейде қарапайым нәрселер ең қиын болуы мүмкін екенін түсінді. Бұл жағдай біз үшін сабақ болды: негізгі ұғымдар туралы ұмытпау керек, кейде негіздерге қайта оралу керек. Сонымен қатар, бұл әртүрлі тәсілдердің бір нәтижеге қалай әкелетінін көрсетті және ақыр соңында, бұл одан әрі оқыту үшін тамаша негіз болды.
Бұл оқиғаның ерекшелігі неде және тәлімгердің бұл тәсілі қалай сипатталады? Бәлкім, шебер-педагог ретінде: біреу жарылуы мүмкін еді, адам бұндай қарапайым нәрсені білмейді; біреу қалай істеу керектігін авторитарлық түрде түсіндірер еді. Бірақ ол ақыл-ой еңбегін, тәсілдер ауқымының кеңеюін, шәкірттің мәселелерді шешуде вариативтілікке, баламалылыққа қабілеттілігін, яғни рационализаторлық ойлау қабілеттілігін көрді. Нәтижесінде классикалық нұсқаға қайта оралғанымен, сабақ оқушыны да, педагогты да екі бірдей кәсіпқой маман ретінде ашты. Ол мұны өзі де растайды.
– Тәлімгер үшін бірнеше негізгі қасиеттер маңызды. Біріншіден, бұл тыныштық. Қиын жағдайларда сабырлы болу қабілеті сенім мен сенімділік атмосферасын құруға көмектеседі, дейді шебер. – Екіншіден, байсалдылық. Жас мамандармен жұмыс істеу уақыт пен шыдамдылықты қажет етуі мүмкін, әсіресе олар қателескенде немесе қиындықтарға тап болғанда. Байсалдылық тәлімгерге оларды оқу процесінде қолдауға мүмкіндік береді. Ақырында, шыдамдылық. Бұл қасиет тәлімгерге материалды бірнеше рет түсіндіруге, әр шәкіртке көзқарас табуға және әртүрлі оқу қарқынына дайын болуға көмектеседі. Осы қасиеттердің барлығы тиімді және шабыттандыратын білім беру процесін құруға ықпал етеді. Біз болсақ, жас мамандарды білімді тәжірибеде қауіпсіз қолдануға үйрету үшін осы рөлге келісеміз.
Тәлімгерліктің құндылығы осында жатыр. Жаңадан бастаған мамандардың тәжірибелі тәлімгері болса, олар сұрақ қойып, қиын сәттерді талқылап, нақты жағдайларда қолдау ала алады, деп сенеді Сайлыбаев Бақытжан.
– Бірақ тәлімгерлік тек білім беру ғана емес. Тәлімгер шәкірттің өз қабілеттеріне деген сенімін қалыптастыруға көмектеседі. Бұл қауіпсіз және өнімді жұмыс ортасын жасайды, мұнда әркім өз қателіктерінен туындаған зардаптардан қорықпай үйрене алады. Нәтижесінде, жастар білікті және қиындықтарға дайын болады, бұл оларға ғана емес, сонымен қатар бүкіл цех пен өндіріске де пайда әкеледі, – деп қорытындылады ол. – Сондықтан мен үшін тәлімгер болу, ол ең алдымен, үлкен жауапкершілік. Менің кеңестерім мен әрекеттерім шәкірттерімнің дамуына және олардың мансабына айтарлықтай әсер етуі мүмкін екенін түсінемін. Бұл жауапкершілік сезімі мені үнемі өзі-өзімді жетілдіруге ұмтылуға және мүмкіндігінше сапалы біліммен бөлісуге мәжбүр етеді. Бірақ сонымен қатар, шәкірттер кеңес сұраған кезде мен үшін бұл өте жағымды болады. Мұндай сенім – менің ашық және қолдау көрсететін атмосфераны құра алғанымды білдіреді. Олардың өсіп, жетістікке жеткенін көру – бұл менің жұмысымды шынымен мағыналы ететін ең керемет сезім.