Біздің заманымыздың ұстасы – Қазақстанда сирек кездесетін кәсіптің өкілі қайда жұмыс істейді
ХХ ғасырдың 90-жылдарында және одан кейін дүниеге келген қазақстандықтардың ұрпағы «ұста» сияқты мамандық туралы ертегілерде оқыған шығар. Сол кезде Гоголь ертегілерінің бітімді, мейірімді және тапқыр кейіпкері – «ұста Вакула», сондай-ақ Лесков ертегісінің кейіпкері ұста және алтын бүргені тағалаған – «Левша» бірден еске түседі. Бірақ көптеген жас замандастар нағыз темір ұстасымен кездесіп, сөйлесуді тек армандарында ғана көрді. Бақытына орай, Baigenews.kz тілшісіне Алматыда оның сұхбаттасушысы ретінде 60 жастағы АДИЛЬШЕЕВ Кайрат – мамандығы бойынша ұста және осы ұмытылған жұмыс мамандығы бойынша өз ісінің нағыз шебері болды.
Ауылда ежелгі уақытта ұсталар әрқашан үлкен сұранысқа ие болды. Тағаларды, далалық жұмыстар мен көлік-арбаларына арналған құралдарды жасау керек болды – бұл мамандық өкілдерінің тапсырыстары жеткілікті болды. Өнеркәсіптің және әртүрлі ғылыми-техникалық өнертабыстардың өсуімен механикалық машиналар тез қарқынмен ұсталардың жұмыстарын аламастыра бастады, содан кейін олар өздерін керек еместігін түсінді. Сонымен қатар, көптеген адамдар қалаларға көшіп, ұсталардың қажет еместігі де айқын көріне бастады. Адильшеев Кайрат қазіргі кезде ұсталардың жұмысы өте аз екенін айтады, бірақ егер сіз осы мамандығыңыздың лайықты өкілі болсаңыз, онда сіз үлкен сұранысқа ие бола аласыз.
Жас кезінде Адильшеев Кайрат кең бейінді механизатор-маман, комбайнер біліктілігін алды. Колхоздағы тракторда да, машиналарды жөндеу бойынша да жұмыс істеді. Оның әкесі ағаш ұстасы болған және Қайрат аға бала кезінен бастап жұмысшылар мен ауылшаруашылық мамандықтарының адамдарының арасында өскен. Қандай да бір себептермен әкесі Қайрат-ағаға ағаш ұстасы мамандығының құпияларын үйретпеді, бірақ ауылдастары одан бір рет ат тағасын жасауды өтінді.
«Сол кезде мен ондайды ешқашан жасаған емеспін, оған үйренген де жоқпын, тек қарттардың не істеп жатқанын көріп, олардың істегендерін ғана қайталап отырдым. Міне, менің бірінші рет және бірден ат тағасы. Мен тіпті өлшемі қандай, не және қалай жасау керек екенін білмедім. Маған жылқыға таға салу үшін оның тұяғының өлшемі керек болды, сондықтан осындай «тапсырыс» берген адамға жылқының өзін алып келу керек екендігін айттым. Ол жұмсақ жерге тұяқ ізін қалдырған жылқысын әкелді, мен оның тұяғының өлшемін алып, дереу таға жасауға кірістім. Мен жақтан таға жасау үшін 10 минутттай уақыт кетті – ал, бұл ұста үшін ұзақ уақыт болып саналады. Осылай, бірте-бірте менің ұсталық мансабым өрлей бастады», – деп еске алды Адильшеев Кайрат.
Алматыға көшіп келіп, ол өз бейімділігін тастап кетпеді – «Электрощит» электр зауытында ұста болып жұмыс істеді, содан кейін қақпаға, айналарға, кереуеттерге, орындықтарға, шамдалдарға және т.б. темір көркем өрнектер жасаумен айналысты, оның және әріптестерінің бұйымдары сауда орталықтарында сатылды. Бірақ шетелдік тауарларға арналған шекаралардың ашылуы ұсталардың осындай табыс көзінен айырды.
«Бұрын ұсталар көп болатын, қазір бұл ешкімге қажет емес. Қалада әуесқойлар бар, бірақ олар тек хобби ретінде ғана жұмыс істейді, өкінішке орай оның өзі де жоғалып бара жатыр. Мен өзім көркемдік соғу бойынша жұмыс істеген кезде біз сөйлесіп тұратынбыз, бірақ қазір олай сөйлеспейміз. Бізді байлаған – осы Қырғызстаннан келген осы үлгілердің барлығы, әртүрлі соғылған көркем заттар біздің базарға жаппай келуде және бұл арзанырақ, ал біздің ұсталарымыз үшін шығынға батып істеу өте тиімсіз. Санаулы әуесқой адамдар ғана қалды, бірақ бұл негізінен аға буын. Жастар мұнда бармайды. Мен жақында ұлымды сұрадым, оның да келгісі жоқ. Иа, бұл қиын жұмыс, ал жастарға тек жеңіл жұмыс керек – жүру, қыдыру, қалтаға ақша салу. Мен қиындықтарға қарамастан ұста болуға қызығамын», – деді Адильшеев Кайрат.
Іс жүзінде жұмыссыз қалған Адильшеев Кайрат электр станциясының қазандық цехына жұмысқа орналасты. Әріптестері – энергетиктермен және слесарлармен әңгімелескен кезде, Қайрат аға бұрын ұста болып жұмыс істегенін және ұста болып істегенді қатты ұнататынын айтып қойған. Сол кезде «Энергожөндеу» жөндеу кәсіпорнында ұста болып жұмыс істеп жүрген Золин Виктор отбасылық мән-жайлар бойынша Қазақстаннан біржола кетуге шешім қабылдап, жұмыстан шығып жатқан болатын. Қайрат-аға таланты «Ұзын құлақ» арқылы басшыларға жетіп, содан бері 6 жыл бойы ұста болып жұмыс істеуде. Оның міндеттеріне жөндеу цехына қажетті бөлшектерді соғу кіреді. Ол пеште қыздыру және төстегі соғу арқылы әртүрлі кілттерді, алтыбұрыштарды, өтпелі қосылатын жартылай муфталарды (кілтектерді), токарларға қажетті бөлшектерді жасайды. Табысты және қатесіз жұмыс істеу құпиясы – ол темірді қажетті температураға дейін қыздыру және оны дұрыс соға білу.
Біздің кейіпкеріміз технологияның ең қарапайым өнімін дайындықсыз әркімнің істей алмайтынын мойындайды. Қайрат-аға өткен жылы ол болмаған кезде, жөндеу кәсіпорнының әріптестері бір болат бұйымның ішкі құрамын тексеріске зертханаға жіберу үшін төстің көмегімен сындыруға тырысқанын есіне алды, бірақ олар ештеңе істей алмағандығын айтты.
«Бұл сырт жақтан оңай көрінеді: яғни қыздырдың, соқтың және сонымен болды дайын. Шындығында, егер сіздің қолыңыз металды толығымен сезбесе, сіз оны жасай алмайсыз және өзіңізге қажет қылып ойдағыдай соға алмайсыз. Ал, егер сіз төстегі жұмыс істеу кезінде дұрыс көлбеу бұрышын таңдамасаңыз, онда бұл металл сіздің маңдайыңызға тиеді (күлімсірейді). Тәжірибемен сіз балғамен қайда және қалай ұру керектігін, қай жерде бүгу керектігін, қай жерде жазу керектігін, қашан, қалай, қандай жылдамдықпен соғу керектігін сезіп отырасыз. Егер де сіз үлгермей немесе асығып кетсеңіз, онда сізге темірді қайтадан қыздыруға тура келеді, ал бұл керек емес қосымша жұмыс», – деді Адильшеев Кайрат.
Кәсіпорында ол нақты сызбалар бойынша жұмыс істейді, сонымен қатар шығармашылықпен де айналысуға уақыт пен мүмкіндікті де таба алады. Біздің кейіпкеріміз ұста жұмысшы мамандығы болғанымен, шығармашылықты көп талап ететін мамандық екенін жеткізді.
«Ұста кәсібіндегі адам шығармашыл болуы керек, ол осы тұрған өрнектерді және кез-келген сұлулықты жасай білуі керек. Егер оның шығармашылық бастамасы болмай, ол темірді жай ғана ұрып-соғып тұрса – оның жұмысы одан әрі жүрмейді, адам бірнеше күн солай соғып, кейіннен оны тастап кетеді. Мысалы, біреу сізден бірдеңе тапсырыс берсе немесе оны үйде жасауды сұраса, сол кезде сіз суретші сияқты ойлана бастайсыз және оны 3D форматында елестеп, оны бояуға кірісесіз. Мен үлкен орындықтар мен айна жақтауларын соқтым. Мен үйде қағазға сурет салып, содан кейін осы суреттер арқылы, мысалы, кез-келген өнімді жасай аламын. Кей кезде, ойыңа бірдеңе келіп, суретін салып, содан кейін жасауға болады», – деп атап өтті Адильшеев Кайрат.
Қазір ұстахана ескі болса да, ұстаның жұмысын жеңілдететін белгілі бір құрылғылар бар. Егер бұрын бір ұста қыздырып ұстап тұрса, ал екіншісі зілбалғамен қыздырылған темірді ұрып жататын, ал қазіргі кездегі төс жартылай автоматты, яғни ұста автоматты төстің соғу жылдамдығы мен күшін басқышпен басқарады. Сондай-ақ, өте үлкен және ауыр конструкциялар үшін көтергіш кран бар. Сондықтан ұстадан тек қолының дұрыс сезімі қажет.
Ерте ме, кеш пе, біздің кейіпкеріміздің жасына қарай зейнеткерлікке жіберілетін уақыты да келеді және ол өз кәсібіне алаңдай отырып, осы уақытты күтуде, өйткені ол өзінің кәсібіне мұрагерлерді таба алатынын немесе таба алмайтынын әлі білмейді.
«Қазір ондай жастар жоқ, мен оларды әлі көрмедім. Бірақ, әрине, кенеттен жас әуесқойлар табылуы мүмкін. Бірақ, ұста мамандығы тірі, менің ойымша, қажет және ол ешқайда кетпейді. Оның маған неге ұнайтынын сөзбен айтып жеткізу қиын. Мұнда шығармашылық қатаң ережелермен үйлеседі, бұл өте керемет. Мен сөзбен басқаша түсіндіре алмаймын, мен үшін іс жүзінде көрсету оңайырақ. Егер адамның қалауы болса, ол келеді және біз жұмыс бірге істейміз», – деп атап өтті кейіпкеріміз.
Қайрат аға қазір жоғарғы деңгейде, ол оқу шеберлігіне жеткен және өзінің дағдылары мен шеберлігін басқа біреулерге беруге дайын. Әзірге үйренуге келетіндер жоқ, бірақ оның өзі жаңа әдістерді игеруге тырысуда, өйткені ұстаға технологиялық университеттен арнайы білім алу артық болмайтындығын мойындайды, мұнда ол ғылыми тұрғыда темір құрамы мен басқа да шеберліктерді зерттеу керек. Адильшеев Кайрат – қазіргі кезде сирек кездесетін жұмысшы мамандығының адамы ғана емес, сонымен қатар кез-келген тақырыптағы әңгімені қолдауға, сондай-ақ әріптестеріне нәзік әзіл айтуға дайын зиялы адам.