ГЭС-ке апаратын жол
Бірінші агрегаты 40 жыл бұрын іске қосылған Қапшағай ГЭС ұжымында көптен жұмыс істейтін адамдар аз емес. Мысалы, олардың ішіндегі 11 адам оған 30 жыл өмірлерін берді, бірақ 176 қызметкерлердің ішіндегі тек біреуінің еңбек өтілі 40 жылдан асып кетті. Бұл станцияның директоры Василий Васильевич КАЗНАЧЕЕВ.
Егер оның өмірінің формуласын шығаратын болсақ, менің ойымша, ол өте қарапайым теңдеу нысанын қабылдай алады: Казначеевтің жұмыс өмірбаяны сол ГЭС-тың өзінің тарихымен тең болып табылады. Ал теңдік іс жүзінде абсолюттік деп ескертіп кетейін. 1965 жылы, Іле өзеніндегі Жетісудің ең ірі өзенінің аңғарын тарылтатын Қапшағай шатқалында гидротехникалық құрылысының басталуына ол дәлелді себеппен барған жоқ еді: ол мұндай миссияны жүзеге асыру үшін әлі жас болды және орта мектепте оқыды. Содан кейін сол кездегі ерлер үшін міндетті әскер болды, Казначеев оны наразылықсыз өтіп, өмір мектебі деп есептейді. Ол басқа заттарға қоса, жігітке тағдыршешті кәсіп берді.
Оны дәл осы қызметте түсуге өте қиын болатын Қара теңіз флотының сүңгуірлер мектебіне қабылдады. Бес мың үміткерлердің ішінен тек 13 комиссиядан өтті. Іріктеу қаталдығы ғарышкерлердегідей болды. Оқуын бітіргеннен кейін әскери-теңіз флотының апаттан құтқару қызметінде «тәжірибесін толтырды». Қызметтен кейін ол КСРО энергетика министрлігінің су асты-техникалық жұмыстар жасағына кетті. Мұнда оған Қапшағай шатқалына тікелей жол ашылды. Мәселе мынада, осы қызметтің қызметкерлері бүкіл ел бойынша салынып жатқан гидравликалық және жылу электр станцияларына тұрақты іссапармен барып жүрген болатын. Жаңа ГЭС-те тиісті жұмыстар пайда болысымен, оны сүңгуірлер тобының басшысы етіп іссапарға жіберді.
Жұмыс көлемінің пайда болуы, әрине, өзен жабылып су қоймасын толтыра бастағаннан кейін мүмкін болады. Бұл 1969 жылғы қыркүйекте Іле өзенінде болды. Ал келесі жылғы 4 маусымда сол екпінді комсомол құрылыс алаңында сүңгу саймандарымен, су астында металдарды пісіру және кесу үшін жабдықтармен жабдықталған Василий Казначеев басқарған мықты жігіттер пайда болды. Ең күрделі, қиын және қауіпті жұмысты дәл сүңгуірші құрылысшылар жасайтындары туралы айтудың еш мәні жоқ. Бұл сүңгуірді өмірінде көрмеген адамға да түсінікті. Станция су қоймасының табаның суға толтыру қарқынды өтті, сол жыл жауын-шашынға бай болды.
Су астына кететін бөгетті және алты су жеткізетін туннелдерді қырағы бақылау астында ұстап, барлық қажетті жұмыстарды жасауға тура келді. Құрылыс алаңында сүңгуірлер элитаның бір түрі болды.
Белбеу мен сақтандырғыш шынжырды иықтарына асып қойып теңселіп, сондай-ақ бригадаларымен бөлек жүрген оларды биік ғимараттар салатын монтажшыларға қоса ірі кәсіпорындардың құрылысында жақсы мағынада қызғанатын. Олар сол күндері көптеген екпінді құрылыстарда жоғары бағалайтын романтиканың ортасында болды. Биік ғимараттар салушы монтажшыларға сай олар жұмыс орындары соншалықты төмен болғанға қарамастан басқа құрылысшыларға менсінбей қарайтын.
Әрине, жас сүңгуірлер күйеу болуға лайықты үміткерлер болды және жан жақтан қараған қыздардың көргіш көздерінің астында болатын. Олардың назарын күшті, әдемі, кең бейінді спортшы – футболшы, палуан және боксер Василий аударды. Көп ұзамай осы жердің сұлу қыздарының бірі – құрылыс шебері, құрылыс институтының түлегі оның әйелі болды.
1970 жылдың аяғында бірінші гидроагрегаттың іске қосуы өтті. Бұл жағдайға қатысты құрылыста көптеген адамдар жиналды, жалынды сөздер сөйледі, ашық аспан астында концерт болды және бірінші жеңіс үшін барлығы жаппай қуанды. Құрылыс қолданыстағы энергетикалық объектінің күйіне жету үшін алғашқы қадам жасады. Машина залының қабырғалары да жоқ болған, өйткені қалған үш турбиналарды құрастыру керек еді, ал жұмыс істеп тұрған гидроагрегаттың үстінен брезенттен уақытша пана жасалды.
Іс-шараның қарсаңында сүңгуірлер скафандрларын шешпей, ауысып, су астында болғанның бәрін тексеріп, станцияның қауіпсіз және сенімді жұмысына қатыстыларды қарап шықты. Сол емтиханды олар жақсы тапсырды. Оны ГЭС-тың кейінгі 40 жыл жұмысы көрсетті. Ені төменгі жағында – 460 метр, биіктігі – 56 метр, ал су құламасы – 36 метрлі бөгет, осы бүкіл жылдар бойы 18 текше шақырым суды сенімді ұстайды, және тағы 12 текше шақырым орналаса алар еді, бірақ Іле өзені Балқаш көліне нұқсан келтірмей су торабына су жеткізе алмайды. Бөгеттің сенімділігі жоғары, ол 8 балл жер сілкінісіне шыдай алады. Бұл былай айтқанда жобалық қуат, ал нақты қуаты – әлдеқайда жоғары. Бұл уақытта алты су таратқыш та сыр берген емес. Келесі жыл ішінде басқа үш гидроагрегаттар тапсырылды. Сүңгуірлер миссиясы аяқталып қалды. Құрылысшылардың да жұмыс мөлшері сүйір бұрышқа дейін тарылды. Сүңгуір мен құрылысшы Казначеевтер отбасына енді не істеу қалды? Жаңа құрылысқа бару керек пе? Алайда су қоймасының жағалауында қала салынып жатты, екеуіне де жұмыс табылар, көп ұзамай пәтер де алуға болады.
Отбасылық жиналыста екеуінің махаббаты мен бақыт қаласы отбасылық ұя құрып балаларын тәрбиелеуге жарайды деген шешім қабылданды. Сондықтан сүңгуір Казначеев беріктігін сынаған ГЭС-тың су бөгеті жанында зәкір тастап, өзі басқа жағында, яғни станцияның өзінде жұмыс істеуді жалғастырды. Оған қоса станция директоры Борис Осипов бірнеше рет техникалық қызмет көрсету мамандығына ауысуға ұсынды. Ол бұрыннан бері скафандр киген, іскер және еңбексүйгіш құрылысшыны, сырттай оқитын студентті байқаған еді. Техникалық қызмет көрсету маманы ретінде ол шебер болып, жөндеу кезінде қарқынды тәжірибе алудан бастады. Гидроагрегаттарды іске қосқан алғашқы жылдары, станция жабдықтарын реттеу, түзету бойынша жұмыс көп болды. Тіпті турбина қалақшаларын ауыстыруға тура келді. ЖОО сырттай оқитын студенті үшін бұдан жақсы тәжірибе болуы мүмкін емес. Василий Казначеев кез келген тіпті ең күрделі және лас жұмыстан қашпайтын, әсіресе жұмыс жабдықтың егжей-тегжейін өз көзімен көріп қолымен ұстауға, оның жұмысын толық білуге мүмкіндік берген жағдайда.
Казначеев 18 жыл бұрын директордың орынбасары болар алдында 20 жыл бойы қызмет сатысының бүкіл баспалдақтарың өтті. Сол күндері біліктілік көтеруді және үміткерге ерекше көңіл бөлуді қолдайтын кадрларды іріктеу және даярлау, басқа сөзбен айтқанда мансапты өсіру жүйесі істейтін: яғни бір лауазымда бірнеше жыл істеп өзіңді жақсы көрсетсен – әрі қарай жылжуға болады. Кез келген әскерде сияқты кезекті атақты алу еңбек сіңірген жылдардың нақты санын талап етеді және погон жолақтарынан секіру өте сирек кездеседі. Бұл тек өте талантты және төтенше жағдайларда өздерін көрсете білген адамдарға қатысты болды. Мысалы, ғарышкерлерге рұқсат етілді. Және барлық жерде, біліктілікті көтеру үшін қажетті тұрақты оқуы бар жұмысқа ұсынуға арналған кадрлық резерв болды. Осының бәрі кадрлардың кәсібилігі мен біліктілігінің жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Сол кезде басқа жақтан әсіресе басқа саладан директор әкелуге ешкімнің басына келген емес. «Жетекші қызметкер» мамандығы, яғни «жұмыс талғамайтын», байланыстар себебінен бір «операдан» екіншіге жәй емес жоғарылаумен ауыстырылатын маманды тек анекдоттарда ғана кездесуге болады.
Директордың орынбасары болып жұмыс істеген сегіз жыл және экономикалық жоғары оқу орнын бітіру Василий Васильевич 10 жыл бойы істеп жүрген директорлық лауазымы алдында кандидаттық өтіл болатын. Осы барлық жылдар бойы әрқайсысының қуаты 91 МВт құрайтын төрт гидро агрегат мінсіз, апатсыз және төтенше жағдайларсыз жұмыс істеді. Еліміз үшін 145 млн. рубль тұрған Қапшағай ГЭС талай рет орнын толтырды, ол «Алматы электр станциялары» жүйесінде ең сенімді және үнемді станция болып табылады.
Жылдар бойы жабдықтар жаңартылған, ал қызмет көрсететін персонал біліктіліктерін көтерді. Солардың ішінде, директорда бар. Жақында ол нарықта электр станцияларын басқару құқығына халықаралық сертификатын алды. Энергетикада тұрақты оқусыз болмайды, өйткені станцияның жұмысын қамтамасыз ететіннің бәрі 40 жыл бойы өзгеріп келеді. 30 жыл бұрын ол да шебер болып келген ауысым бастығы Алшин Досболов айтқандай: «ГЭС арифмометрден бастаған, ал қазір заманауи техникамен басқарылады!». Тіпті желіде жүктеме өсе бастағанда сақтаулы агрегаттың өзі автоматты түрде қосылады. Станция қызметкерлері ГЭС-тан тек зейнетке шыққанда немесе дәлелді себеппен басқа жаққа көшкенде ғана кетеді. Бұл қаладағы ең тұрақты еңбек ұжымы! Мәселе тек станциядағы жақсы еңбекақыда және оны кідіртпей төлегенде емес, ол өнімді үздіксіз шығарады, ал оның қажеттілігі үнемі сезіледі. Әйтсе де 90-шы жылдары ұзақ уақыт бойы еңбекақы төлеу кідіріспен болды. Бұл агрегаттар тоқтағаннан болған жоқ. Энергияны алып, ол үшін төлеуге асықпағаннан болды. Түбегейлі түрде сот арқылы ақша жинауға тура келді. Бақытымызға орай, уақыт өте келі энергетика басында тұрғандарды аштық нәпақаға отырғызбайды, ал отырғызса да тек соңғы сәтте, электр қуаты ешкімге қажет болмаған жағдайда ғана мүмкін. Яғни ақырзаман болса ғана!
Мұнда директорға сай өз мамандығының, ГЭС-тың, қаланың патриоттары жұмыс атқарады. Василий Васильевичке бір емес бірнеше рет Қазақстанның да, шетелдің де ірі қалаларында салмақты лауазым ұсынатын. Бірақ ол өз қолымен салған станцияға, көз алдында өскен ең әдемі қалаға берік. Ол өз ГЭС-ынде жұмыс істеп, өз қаласынан ешқайда шықпай өмір сүріп жүр. Ол жұмыстан бәрінен кеш шығып, керек кезде санаулы минутта қайтадан жұмысқа келе алады. Станция қызметкерлері бүкіл ұжымымен тәртіпті бағалайды, өйткені осылайша жұмыс істеу оңай, мұндағы климат құтты. Оны бұрынғыдай қызметкерлерінің қамын ойлайтын, олардың заңды құқықтарын ақтайтын кәсіподақ ұйымы қолдайды. Демалысқа кеткенде қызметкерлерге сауықтыруға арналған жәрдемақы төлейді, балалар жазғы демалысты лагерлерде тегін өткізеді, ауыр ауруларды емдеу кезінде компания қызметкерлерге көмек көрсетеді. Станция аумағы жас көшеттер мен гүлзарларға толы болды. Мұнда қырғауылдар, кекіліктер мен түлкілер адасып келеді. Мұнда оларды дыбыспен, қол сермеумен қорқытпайтынына үйренді. Өткен жылдары, Қапшағай ГЭС құрылысының орындылығы, оның Балқашқа деген зиянына қатысты мақсаттылығы туралы көптеген өсек-аяң болды, - деді Василий Казначеев. – Уақыт шығындар аз екенін көрсетті, өзендегі тірі әлемнің әдеттегі тәртібін сақтау үшін су ағызу мамандардың ұсынымдарына сәйкес жүргізіледі. Тіпті құрғақшылық жылдары турбиналар арқылы секунд сайын 700 текше метр Іле суы өтеді. Солар 40 жыл ішінде 42 млрд. киловатт сағат арзан электр қуатын өндірді. Электр қуатының тапшылығын көрген, әлі де тапшылық көріп жүрген Алматы қаласы мен Алматы өңірі үшін ГЭС-тың мәні өлшеп жеткізуге болмайды.
Бұл бұрынғы үлкен елдің, оның құрылысшылары мен пайдаланушылардың және олардың арасында маңызды орын бұрыннан бері алған және қазір де алып жатқан Василий Васильевич Казначеевтің атқарған еңбегі.
